O Ρομαντισμός αποτελεί καλλιτεχνικό κίνημα που αναπτύχθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα στη Δυτική Ευρώπη. Αναπτύχθηκε αρχικά στη Μεγάλη Βρετανία και τη Γερμανία, για να εξαπλωθεί αργότερα κυρίως στη Γαλλία και την Ισπανία. Αρχικά αποτέλεσε λογοτεχνικό ρεύμα, ωστόσο επεκτάθηκε τόσο στις εικαστικές τέχνες όσο και στη μουσική.

Του Εμμανουήλ Γ. Μαύρου

Προς το τέλος, του 18ου αι., οι καλλιτέχνες άρχισαν να αντιδρούν στην έμφαση που δινόταν ως τότε, ως συνέπεια του Διαφωτισμού, στην τάξη και στη λογική. Ο Γάλλος φιλόσοφος Ζαν-Ζακ Ρουσώ δίδασκε ότι

…οι άνθρωποι γεννιόνται καλοί από τη φύση τους και διαφθείρονται από την κρατούσα εκκλησία, την κακή παιδεία και τις κρατούσες οικονομικές σχέσεις. Ο μόνος δρόμος για να βελτιωθούν είναι να αφεθούν ελεύθεροι.

Απορρίπτοντας τις κοινωνικές συμβάσεις ο Ρουσώ γινόταν προάγγελος του ρομαντισμού. Οι ρομαντικοί καλλιτέχνες θεωρούν ότι τα αισθήματα και η φαντασία των ανθρώπων είναι σημαντικότεροι οδηγοί από τη λογική.

Οι ρομαντικοί προσπάθησαν να απελευθερωθούν από τις άκαμπτες μορφές και τα σχήματα που πρόσφερε μέχρι τότε το κίνημα του νεοκλασικισμού. Πολλοί από αυτούς, απορρίπτοντας την εκμηχάνιση και την ασχήμια της βιομηχανικής κοινωνίας, στράφηκαν προς τη φύση, δοξάζοντας την ανυπέρβλητη δύναμη και την ήρεμη ομορφιά της. Πολλοί ρομαντικοί καλλιτέχνες γύρισαν το βλέμμα στο παρελθόν, για να θαυμάσουν παλαιούς μυθικούς ήρωες. Ένιωθαν συμπάθεια για τους αδύναμους και τους καταπιεσμένους και δόξαζαν τη ζωή των “απλών χωρικών”. Ο αγώνας για την προσωπική ελευθερία και η ηρωική εξέγερση ενάντια στους καθιερωμένους κανόνες της κοινωνίας και της αυταρχικής πολιτικής εξουσίας ενέπνεαν συχνά τα έργα τους. Ο Γάλλος ποιητής Σαρλ Μπωντλαίρ περιγράφοντας το κίνημα του Ρομαντισμού, είπε: “Ο ρομαντισμός δεν βρίσκεται ούτε στην επιλογή του θέματος ούτε στην ακριβή αλήθεια, αλλά περισσότερο σε έναν τρόπο να αισθάνεσαι τον κόσμο”. Αξίζει όμως να κρατήσουμε και την περιγραφή που έδωσε και ο Τζων Κητ για τον ρομαντισμό, πως, “η ομορφιά είναι αλήθεια, η αλήθεια ομορφιά – αυτό είναι το μόνο που γνωρίζεις στον κόσμο τούτο, και το μόνο που πρέπει να γνωρίζεις”.

Στο κίνημα του ρομαντισμού, οι ζωγράφοι, όπως και οι λογοτέχνες, εξέφρασαν με το έργο τους τα ρομαντικά ιδανικά. Αποστρεφόμενοι την τάξη, τη σαφήνεια και την ισορροπία του νεοκλασικισμού, οι ζωγράφοι άρχισαν να απεικονίζουν εξωτικά ή θέματα πολύ φορτισμένα συγκινησιακά, με δραματικές αντιθέσεις χρωμάτων και αποχρώσεων, ενώ οι λογοτέχνες μοίρασαν με τον αναγνώστη τις χαρές και τις λύπες του, ενώ στα περισσότερα κείμενα ήταν διάχυτος ο λυρισμός, διαδίδοντας τις ιδέες της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας, έχοντας ως στόχο την φυγή από το πεπερασμένο και αναχρονιστικό καθεστώς της εποχής. Προσπάθησαν να διερευνήσουν τα όρια των αισθημάτων του ανθρώπου και το κρυμμένο μήνυμά τους.

Κύριος εκφραστής του κινήματος του Ρομαντισμού στη ζωγραφική ήταν ο Φρανθίσκο Γκόγια (1746-1828), ικανός να διαπεράσει την εξωτερική όψη του μοντέλου του, για να αποκαλύψει την εσωτερική αλήθεια. Μια τέτοια αλήθεια κρύβεται πίσω από ένα ζεύγος πινάκων με την ονομασία «3η Μάιου του 1808», που είχαν ως επίκεντρο τη βάρβαρη καταστολή και την επακόλουθη, μαζική εκτέλεση των Ισπανών πολιτών που είχαν εξεγερθεί κατά των γαλλικών στρατευμάτων στις 20 Μάιου του 1808. Με ένα σκοτεινό φόντο, αντιπαραθέτει στην δεξιά πλευρά το απρόσωπο εκτελεστικό απόσπασμα και στην αριστερή πλευρά το πλήθος αμάχων που θρηνούν τον άδικο χαμό των συμπατριωτών τους. Το τετράγωνο φωτισμένο αντικείμενο στα πόδια των στρατιωτών είναι ένας φανός θυέλλης που δίνει το απαραίτητο φως σε όλη την χρωματική σύνθεση, που ως βάσει έχει σκούρο χρώμα εκφράζεται έντονα με σκιές. Παρατηρούμε στον πίνακα, πως το λευκό πουκάμισο του πατριώτη που ορθώνει το ανάστημά του, δεν φωτίζεται, αλλά μάλλον είναι η πραγματική πηγή φωτός. Τρία σημεία πρέπει να προσεχτούν πάνω στο έργο: α) Το Εκτελεστικό Απόσπασμα, όπου οι στρατιώτες απεικονίζονται σαν απρόσωπα αυτόματα. Τα σώματα τους ενώνονται όλα μαζί σαν ένα είδος καταστροφικού εντόμου, στεκούμενοι απίθανα κοντά στα θύματα τους τονίζοντας τον κτηνώδη και τραγικά παράλογο χαρακτήρα της σκηνής, β) Τη Μορφή Χριστού, από τον άντρα που γονατίζει με τεντωμένους τους βραχίονες, θυμίζοντας την σταύρωση, έτοιμος να πυροβοληθεί σχεδόν εξ’ επαφής, και γ) την «Ένδοξη Εξέγερση», του νεκρού άντρα, πεσμένου μέσα σε λίμμνη αίματος, με τα χέρια επίσης ανοικτά όπου υπαινίσσονται μια ικεσία, απηχώντας βουβά, τη θαρραλέα, δραματική χειρονομία του επόμενου θύματος .

Στην σύνθεση, ο τρόπος που επέλεξε για την απόδοσή της ο Γκόγια, πέτυχε ένα σφιχτοδεμένο αποτέλεσμα, που είναι ταυτόχρονα κι ένα μειονέκτημα του έργου. Η ωραιοποίηση στην απόδοση, μας εγκλώβισε στην δεξιοτεχνία του ζωγράφου, ατονίζοντας το μήνυμα. Στο “Μαστιγωμένο Χριστό” του Ρουώ, ακόμη κι αν δεν γνωρίζαμε την ιστορία Του, νιώθουμε το βαθύτερο πόνο του Εικονιζόμενου. Στους τουφεκισμούς του Γκόγια, ευχαρίστως θα κρεμούσαμε τον πίνακα διπλά σε κάποιο άλλο καλοδουλεμένο πορτρέτο αξιωματικού, ακόμη κι αν ήταν αυτός που έδωσε την εντολή: Πυρ .

Ένας άλλος εκπρόσωπος του κινήματος, ο οποίος προέρχεται από την μεγάλη γαλλική ρομαντική σχολή, είναι ο Εζέν Ντελακρουά (1798-1863). Στο έργο του η «Αψιμαχία Αράβων στα βουνά» απεικονίζει μια συμπλοκή ανάμεσα στους φοροεισπράκτορες του μαροκινού Σουλτάνου με τοπικούς αντάρτες. Φαίνεται πως ο Ντελακρουά ίσως να είχε ζήσει τέτοια επεισόδια όταν ταξίδεψε στις Μέκνες με το μαροκινό υπουργό εσωτερικών (το υποδηλώνει μια καταχώρηση στο ημερολόγιο του το 1832). Οι ιστορικές όμως λεπτομέρειες εδώ δεν έχουν θέσει μπροστά στο πραγματικό θέαμα του πίνακα, που αποτελεί μια ρομαντική γιορτή του δράματος, του χρώματος, του φωτός και του εξωτικού στοιχείου. Τρία στοιχεία είναι βασικά που πρέπει να προσεχθούν μέσα στο έργο: α) την Μακρινή Δράση, τους πολεμιστές που μάχονται στο βάθος και ξεχωρίζουν κυρίως από τα καλύμματα της κεφαλής και των όπλων τους, μέσα στο αστραφτερό σύννεφο σκόνης, β) τον Πεσμένο Ιππέα, όπου ο φλογερός κόκκινος μανδύας ζωγραφισμένος με αυθόρμητες καμπύλες, εισάγει ένα χρωματικό ρυθμό που οδηγεί το βλέμμα μας κατά μήκος του σώματός του και καταλήγει, στη σαρωτική κίνηση του καλπάζοντα ιππέα ταξιδεύοντας μας προς την πιο μακρινή δράση, και γ) την χαρακτηριστική Σπασμένη Πινελιά, του Ντελακρουά όπου τη δράση της αφήγησης μιμείται η πραγματική επιφάνεια του χρώματος, μέσω ενός είδους οπτικής ονοματοποιίας .

Η μεγάλη είσοδος της λογοτεχνίας στο κίνημα του ρομαντισμού προϋπήρξε της ζωγραφικής. Γίνεται στην Αγγλία στα τέλη του 1700 από τον Γουίλιαμ Γουόρντσγουορθ ο ποίος στις αυτοβιογραφικές σημειώσεις του αναφέρει χαρακτηριστικά δίνοντας το πρώτο στίγμα: “ Όταν ο τόσο βιαστικός κόσμος μας έχει αποξενώσει από το καλύτερο κομμάτι του εαυτού μας, μας έχει αηδιάσει με τους ρυθμούς του και μας έχει κουράσει με τις ηδονές του, πόσο ευεργετική, πόσο γλυκιά είναι η μοναξιά!». Για να ακολουθήσει τα βήματά του ο Σάμουελ Τέηλορ Κόλριτζ υπογραμμίζοντας με το έργο του “την αυθόρμητη υπερχείλιση των ισχυρών συναισθημάτων”, κατέληξε ένας πραγματικά “καταραμένος” ποιητής και φιλόσοφος. Συγκαταλέγεται μεταξύ των μεγαλύτερων λυρικών της Αγγλίας, με τα ποιήματά του να χαρακτηρίζονται από λιτότητα, τελειότητα μέτρου και λεπτή αρμονία σκέψης και έκφρασης.

Ο Θεός να σε φυλά γέρο Ναυτικέ
Απ’ τους δαιμόνους που σε βασανίζουν έτσι!
Γιατί έτσι κοιτάς;» – Με τη βαλλίστρα μου
Τον Άλμπατρος χτύπησα.

Είχα κάνει ένα αποτρόπαιο πράγμα
Και μόνο συμφορά θα τους έφερνε:
Γιατί όλοι τους έλεγαν πως είχα σκοτώσει
Το πουλί που έκανε την αύρα να φυσά,
Τον άθλιο! Λέγαν, το πουλί να σκοτώσει,
Που έκανε την αύρα να φυσά!
(Η ιστορία του Γέρου ναυτικού – μτφρ.: Βαγγέλης Αθανασόπουλος)

Κι ανάμεσα σ’ αυτούς τους βράχους που χορεύουν
ταυτόχρονα και πάντα
Μονομιάς ξεχύνεται ο ιερός ποταμός.
Για πέντε μίλια ελισσόμενος
με δαιδαλώδη κίνηση
Μες από δάση και λαγκάδια
έτρεχε ο ιερός ποταμός,
Τότε στα θεόρατα έφτανε σπήλαια,
Και με βοή εβούλιαζε μες σ’ ένα ωκεανό νεκρό:
Και στη βοή αυτή ανάμεσα ο Κούμπλα
άκουσε από μακριά
Προγονικές φωνές που προφητεύαν πόλεμο!
Τ’ ανάκτορου των απολαύσεων ο ίσκιος
Στα κύματα έπλεε ανάμεσα ˙
Εκεί το μικρό ακούστηκε κριτήριο
Απ’ την πηγή κι από τα σπήλαια.
Ήτανε θαύμα σπάνιας μαστοριάς.
Ένα ανάκτορο των απολαύσεων ηλιόλουστο
μα και με σπήλαια πάγου!
(Κούμπλα Χαν – μτφρ.: Βαγγέλης Αθανασόπουλος)

Εφόσον ό,τι πάλλεται μες στο πεδίο της Φύσης,
Ή αλλάζει ή χάνεται ˙ γιατί θα πρέπει εσύ
να παραμένεις
Η μόνη σταθερή μες στον κόσμο που αλλάζει,
Ω συ σκέψη που ποθείς! που δεν έζησες
παρά μες στο μυαλό;
Κάλεσε τις ώρες που, παίζουν μακριά,
Τον νεραϊδένιο λαό της μέρας που θα ‘ρθει –
Σκέψη στοργική! Κανείς απ’ όλο εκείνο το
λαμπρό το πλήθος
Δεν θ’ αναπνεύσει πάνω σου μ’ ανάσα
που ανάβει τη ζωή,
Μέχρι που, σαν ξένοι που από καταιγίδα
θέλουν να προστατευτούν,
Η Ελπίδα κι η Απελπισία συναντιώνται
Στον σκεπαστό διάδρομο που οδηγεί
στο σπίτι του Θανάτου!
(Πίστη σε ένα ιδεατό αντικείμενο – μτφρ.: Βαγγέλης Αθανασόπουλος)

Εκπρόσωποι του αγγλικού ρομαντισμού στην ποίηση είναι επίσης ο Λόρδος Βύρων, ο Πέρσι Σέλεϊ, ο Ρόμπερτ Μπερνς καθώς και ο Τζον Κητς. Το ενδιαφέρον των ρομαντικών για τη μεσαιωνική περίοδο ως εποχή μυστηρίου και περιπέτειας καταδεικνύεται στα γοτθικά και ιστορικά μυθιστορήματα του Σερ Γουόλτερ Σκοτ. Ο αγγλικός ρομαντισμός στη λογοτεχνία περιλαμβάνει επιπλέον την ιδιαίτερη φυσιογνωμία του Ουίλλιαμ Μπλέηκ. Στη Γαλλία ο Βίκτωρ Ουγκό διακήρυξε την ελευθερία του καλλιτέχνη στην επιλογή του θέματός του, αλλά και στον τρόπο με τον οποίο θα το προσεγγίσει. Τον ακολούθησαν οι Σατωμπριάν, Σαρλ Μπωντλαίρ, Αλέξανδρος Δουμάς, Αλφόνς ντε Λαμαρτέν, Αλφρέντ ντε Βινύ και Αλφρέντ ντε Μισέ.

Βγαίνει ὁ ἥλιος κι οἱ σκιὲς
τρέχουν, κάνουνε χαρές.
Γέλια στὰ καμπαναριά,
ἦρθε ἡ Ἄνοιξη, παιδιά!
Νάτος ὁ κορυδαλλὸς
κι ὁ σπουργίτης ὁ μικρός.
Νάτη ἡ τσίχλα ἡ πεταχτή.
Δὲς, φωνὴ καὶ ταραχή!
Μὲς στὰ θάμνα οἱ πουλομάνες
παραβγαίνουν τὶς καμπάνες.
Ἡ παρέα παιχνίδι ἀρχίζει
κι ὅλη ἡ πλάση ξεφωνίζει
(Γουίλιαμ Μπλέηκ – Όλη ἡ πλάση ξεφωνίζει μτφρ.: Γιώργος Μπλάνας)

Με αράχνες φιλία είχα βρει στη σιωπή
και τις κοίταζα επάνω σε μια τέχνη βουβή,
είχα δει τα ποντίκια εκεί να παίζουν μπροστά
και γιατί να μην ένιωθα όπως νιώθουν κι αυτά;
Ήμασταν όλοι στο ίδιο μέρος μαζί
και εγώ, ο κυρίαρχος κάθε είδους που ζει,
δύναμη είχα να σκοτώσω- Μα, παράξενο αυτό:
Σε ησυχία μαζί τους είχα μάθει να ζω! (Ο φυλακισμένος του Σιγιόν – Λόρδος Βύρων)

Η καρδιά μου σφίγγεται και ένα νυσταγμένο μούδιασμα πληγώνει
τις αισθήσεις μου, σαν κώνειο να είχα πιει
ή να είχα αδειάσει κάποιο ύπουλο οπιούχο στις φλέβες μου
μέχρι πριν ένα λεπτό, και ξάφνου χάθηκε στη Λήθη.
Όχι από ζήλια για τη χαρά σου
μα από χαρά για την ευτυχία σου,
πως εσύ, ελαφρόπτερη Δρυάδα των δέντρων
σε κάποια μελωδική συμφωνία
από βαθύ πράσινο και σκιές αμέτρητες
θα τραγουδάς για το καλοκαίρι με όλη τη δύναμη της φωνής σου
(Ωδή σε ένα αηδόνι – John Keats / απόσπασμα)

Αύριο την αυγή, όταν η εξοχή παίρνει χρώμα λευκό,
Θα ξεκινήσω. Βλέπεις, το ξέρω πως με περιμένεις.
Θα φύγω για το δάσος, θα περάσω στο βουνό.
Άλλο μακριά δεν γίνεται να μένω και να μένεις.
Θα περπατήσω με τα μάτια μου σε σκέψεις καρφωμένα,
Χωρίς ν’ακούω θορύβους, ούτε τίποτα να βλέπω πέρα,
Μόνος και άγνωστος, σκυφτός, με χέρια σταυρωμένα,
Θλιμένος, και σαν νύχτα θά’ναι πια για μένα η μέρα.
Της νύχτας το χρυσάφι θ’αψηφήσω,
Και στα καράβια του Αρφλέρ τα ιστία δεν θα δω,
Μόνο όταν φτάσω, στο δικό σου μνήμα θ’ακουμπήσω
Ένα μπουκέτο από γκι και αγριολούλουδων ανθό.
Όχι από ζήλια για τη χαρά σου
μα από χαρά για την ευτυχία σου,
πως εσύ, ελαφρόπτερη Δρυάδα των δέντρων
σε κάποια μελωδική συμφωνία
από βαθύ πράσινο και σκιές αμέτρητες
θα τραγουδάς για το καλοκαίρι με όλη τη δύναμη της φωνής σου.
(Αύριο την αυγή – Βίκτωρ Ουγκό)

Στη Γερμανία, η λογοτεχνική σχολή Sturm und Drang, προετοιμάζει το έδαφος για τον ρομαντισμό. Ο Φρήντριχ Σλέγκελ (Friedrich Schlegel), Γερμανός φιλόσοφος, συγγραφέας και ένας από τους ιδρυτές του γερμανικού ρομαντισμού, την περιγράφει ως λογοτεχνική τάση που λειτουργεί ως ο αντίθετος πόλος του νεοκλασικισμού. Επιπρόσθετα, προσπάθησε να ενσωματώσει τις φιλοσοφικές ιδέες του Ιμμάνουελ Καντ στο ρομαντικό ιδεώδες. Τον ακολουθούν ο Γκαίτε, ο Φρήντριχ Χέλντερλιν και ο Φρήντριχ Σίλερ.

Εμπεδοκλής:

“Λοιπόν; Μήπως ήταν ένα όνειρο απλό
και τώρα διελύθη. Κι απόμεινα μοναχός
και παντέρημος;”
………………………

Ο ίδιος, σε μια μεταστροφή:

“Είσαι ο ίδιος ανόητε ακόμη!
………………………
Μην υποτιμάς τόσο πολύ τη δύναμή σου.
Φύλαξέ την. Από το στήθος σου να μη δρομίσει!
………………………
Χώρο απέραντο θ’ ανοίξω γύρω μου
και η μέρα απ’ το δικό μου θα φωτίζεται φως”.
………………………

Επανερχόμενος στην αυτοκριτική του για την “ύβρι”:

“Δεν θα ‘πρεπε τίποτε να πω, ω Φύση ιερή!
Παρθενική που και η απλή άπρεπη φράση σε προσβάλλει.
Σε περιφρόνησα και απόμεινα πανέρμος τώρα
και το ανάστημά μου ύψωσα, ωσάν αλαζών
και βάρβαρος”.
[…]

…και αποχαιρετώντας:
“Χαίρετε φίλοι μου πιστοί! Και συ σπίτι πατρικό
όπου μεγάλωσα, ολόανθο ας είσαι πάντα!
Και σεις δέντρα προσφιλή, που ο φίλος των θεών
με ύμνους κατανυκτικούς σας ύμνησε,
σύντροφοι ήρεμοι και πράοι της γαλήνης μου”!

Πάνθεια:

Έφυγε Εκείνος. Γιατί τα μάτια μου ακόμα συγκρατούν
το φως αυτό; Είναι αδύνατο, απίστευτο αυτό.
…και τώρα ανάμεσα σ’ αυτούς να ζήσω
και να σιωπώ; Δεν ημπορώ τίποτε άλλο, οϊμέ, να κάνω
παρά να κλαίω, να κλαίω, να θρηνώ!
………………………………….
Ας διώξετε και μένα απ’ την πόλη σας
κι αν ο πατέρας μου, αυτός τον αναθεμάτισε,
ας με αναθεματίσει, ο άθλιος, κι εμένα.

(πατέρας της Πάνθειας, που ο Εμπεδοκλής είχε σώσει από το θάνατο, είναι ο Κριτίας)

Εμπεδοκλής:

Μήπως καλλίτερα δεν θα ‘ναι
να ζω βουβός και ξένος στα θηρία ανάμεσα
των αγέρωχων βουνών, κάτω απ’ τη βροχή ή τον ήλιο
παρά να επιστρέψω και να συμμεριστώ
την πανάθλια αυτή ζωή σας;

(Φρίντριχ Χέλντερλιν “”Θάνατος του Εμπεδοκλή”” στιγμές απ’ την τραγωδία/μετάφραση, Βασ. Λαζανάς)

Στην Ελλάδα, ο Ρομαντισμός εμφανίστηκε το 1830 και διήρκεσε περίπου 50 χρόνια. Πρωτοεμφανίστηκε στην λογοτεχνία και κυρίως στην ποίηση, κάνοντας εκτεταμένη εφαρμογή της καθαρεύουσας σε τέτοιο βαθμό που, όταν ήρθε πλέον η εποχή του πρώτου δημοτικισμού, αυτά τα πρώτα ρομαντικά ποιήματα να αποτελέσουν αντικείμενο σάτιρας. Το έργο που εγκαινίασε την εποχή του ρομαντισμού στην Ελλάδα ήταν «ο οδοιπόρος» του Φαναριώτη ποιητή Παναγιώτη Σούτσου, ένα έργο γεμάτο συναισθήματα, λυρική ευγένεια, και εκφραστική γλώσσα. Τον Παναγιώτη Σούτσο ακολουθούν: ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, ο Γεώργιος Ζαλοκώστας, ο Ιωάννης Καρασούτσας, ο Δημοσθένης Βαλαβάνης και άλλοι. Οι χώρες που υιοθέτησαν το κίνημα του Ρομαντισμού είναι: η Ιταλία, η Ισπανία, η Ρωσία, η Πολωνία, οι σκανδιναβικές χώρες, η Λατινική και Βόρεια Αμερική.

Ποιος είναι όμως ο ρομαντικός άνθρωπος – καλλιτέχνης. Μπορεί ο νεοκλασικός, να μαζεύει τη γνώση ή ακόμα και την αίσθηση μια αλληγορίας, δεν φτάνει ποτέ στο αποκορύφωμα του «πόνου» ενός ρομαντικού καλλιτέχνη. Αν και στο καθημερινό μας λεξιλόγιο ο όρος ρομαντισμός χρησιμοποιείται σχεδόν αποκλειστικά για να περιγράψει ερωτικές ή συναισθηματικές καταστάσεις, στην πραγματικότητα ρομαντικός είναι ο άνθρωπος που έχει ισχυρή φαντασία, επαναστατικότητα, ηρωισμό, περιπετειώδη διάθεση, άρνηση συμβιβασμού με την καθημερινότητα, πάθος για το μυστηριώδες ή το απροσπέλαστο και αγάπη για την περιπλάνηση και τις ανακαλύψεις. Παρ’ όλες αυτές τις διαφορές στα εξωτερικά τους γνωρίσματα, οι ρομαντικοί άνθρωποι αναγνωρίζονται εύκολα χάρη στη μοναχική, απόμακρη και ευαίσθητη φύση τους. Επειδή αποστρέφεται τις ασημαντότητες, τους εγωισμούς και τις κακίες της καθημερινότητας, ο ρομαντικός έχει την τάση να απομακρύνεται από τη ζωή των πολλών και του καταναλωτισμού και οχυρωμένος πίσω από τη διαφορετικότητά του να παρακολουθεί και να κρίνει, να αγωνίζεται, από όσο μεγαλύτερη απόσταση γίνεται, τον κόσμο γύρω του. Κρυφή και μόνιμη ελπίδα του είναι πως κάποτε θα καταφέρει να επιλέξει ο ίδιος τον τρόπο ζωής που του ταιριάζει και να ελευθερωθεί από τα δεσμά που του θέτει καθημερινά η ανοησία, η δειλία και η μοχθηρία των άλλων. Σπάνια όμως καταφέρνει να πραγματοποιήσει τα όνειρά του. Αργά ή γρήγορα η ζωή, η τύχη ή η ανάγκη τον υποχρεώνουν να εξαλείψει (ή τουλάχιστον να περιορίσει) την τάφρο που τον χωρίζει από τον “χυδαίο, ανέραστο και ταπεινό” καθημερινό κόσμο για να αγωνιστεί σε ένα στίβο που δεν επέλεξε, με αντιπάλους που δεν γνωρίζει και με κανόνες που αλλάζουν συνεχώς χωρίς καμία προειδοποίηση. Για κάθε ρομαντικό άνθρωπο αυτή η πάλη μεταξύ της πεζής πραγματικότητας και της επιθυμίας του για μια ζωή αλλιώτικη από τις άλλες αποτελεί την κρισιμότερη δοκιμασία της ζωής του, καθώς μέσα από αυτήν καθορίζει ποιος τελικά θέλει να είναι, τι ζητάει από αυτόν τον κόσμο και με ποιο τρόπο θα αγωνιστεί για να το αποκτήσει. Συνήθως πάντως αυτή η δοκιμασία οικοδομεί χαρακτήρες οι οποίοι μπορούν να καταταχθούν σε μια (ή συχνότερα σε περισσότερες) από τις ακόλουθες κατηγορίες:

Οι κυνικοί.

Είναι εκείνοι που (δίκαια ή άδικα) λύγισαν μπροστά στις δυσκολίες και απαρνήθηκαν ολοκληρωτικά τα όνειρα και τις ευαισθησίες τους. Γι’ αυτούς μόνο “χειροπιαστά” πράγματα όπως το χρήμα και η εξουσία έχουν αξία σ’ αυτόν τον κόσμο και μόνο τρελός ή ανόητος μπορεί να χαρακτηριστεί όποιος ασχολείται με οτιδήποτε άλλο.
Οι επαναστάτες. Είναι εκείνοι που ορκίστηκαν να μη συμβιβαστούν ποτέ και αγωνίζονται να αλλάξουν τον κόσμο, αδιαφορώντας για τις θυσίες (δικές τους ή καμιά φορά και των άλλων), σίγουροι ότι όλα τα όνειρα μπορούν να πραγματοποιηθούν ακριβώς όπως τα οραματίστηκαν και βέβαιοι ότι ο άνθρωπος μπορεί να ορίσει μόνος, χωρίς κανένα συμβιβασμό, τη μοίρα του.

Οι μισάνθρωποι.

Είναι εκείνοι που εχθρεύονται τους ανθρώπους γύρω τους γιατί αποδείχθηκαν κατώτεροι των ονείρων και των προσδοκιών τους. Μισούν τον κόσμο είτε γιατί δεν βρέθηκε ποτέ κανείς για να τους καταλάβει, είτε (συνηθέστερα) γιατί δεν υπήρξε ποτέ τίποτε τόσο μεγάλο και αξιόλογο σ’ αυτούς ώστε να αξίζει της προσοχής, του ενδιαφέροντος και της αγάπης των άλλων.
Οι ερημίτες. Είναι εκείνοι που κουράστηκαν να αγωνίζονται και αποτραβήχτηκαν στο περιθώριο της ζωής. Πολύ αδύναμοι για να συνεχίσουν τη μάχη, αλλά ακόμη πιστοί στα οράματα και τις προσδοκίες τους, μένουν στη γωνία, προσμένοντας για όλη τους τη ζωή το θαύμα που θα δώσει σάρκα και οστά σε όσα ονειρεύονται ή θρηνώντας γιατί η μοίρα τούς προσέφερε πολύ λιγότερα απ’ όσα της ζήτησαν.

Οι αθεράπευτοι.

Είναι εκείνοι που συνεχίζουν να ψάχνουν για τους ανθρώπους, τους τόπους ή τις καταστάσεις που έχει πλάσει η φαντασία τους σίγουροι ότι κάπου υπάρχουν και κάποια στιγμή θα τους φανερωθούν. Ανίκανοι να αποδεχθούν (και να αγαπήσουν) την “πεζή” πραγματικότητα, οι αθεράπευτοι αναζητούν το ανύπαρκτο και περνούν τη ζωή τους, περιμένοντας να παρουσιαστεί ολοζώντανο μπροστά τους εκείνο που θέλουν, αλλά δεν τολμούν ή δεν μπορούν να δημιουργήσουν μόνοι τους.

Οι θαρραλέοι.

Είναι εκείνοι που βλέπουν τα ελαττώματα, τους φόβους και την ανοησία των άλλων, αλλά καταφέρνουν παρόλα αυτά να τους αγαπούν, να τους σέβονται και, όταν πρέπει, να τους θαυμάζουν. Γνωρίζουν την ασχήμια, την αδικία και τις δυσκολίες της ζωής, αλλά τις πολεμούν (λιγότερο ή περισσότερο γενναία) και έχουν το θάρρος να πιστεύουν ότι ο κόσμος μας είναι τόσο πλούσιος, όμορφος και πολύτιμος ώστε αξίζει να ζεις και να αγωνίζεσαι γι’ αυτόν (και μέσα σ’ αυτόν) όσο συχνά κι αν σε πληγώνει.

Απ’ όλους τους ρομαντικούς χαρακτήρες, οι θαρραλέοι είναι εκείνοι που έχουν επιλέξει το δυσκολότερο έργο. Πρέπει να είναι μαχητικοί (για να μην αποθαρρύνονται από τις δυσκολίες), συνετοί (για να αποφεύγουν τις άσκοπες και ασήμαντες μάχες), επιδέξιοι (για να επικρατούν στους περισσότερους αγώνες), ενθουσιώδεις (για να μη φοβούνται να δοκιμάσουν κάτι καινούριο), ευαίσθητοι (για να ανακαλύπτουν την ομορφιά του κόσμου γύρω τους όσο βαθιά κι αν είναι κρυμμένη) και καλόψυχοι (για να αγαπούν πολύ, να τιμωρούν σπάνια και να μη μισούν καθόλου).

Αφού λοιπόν οι δυσκολίες μιας τέτοιας ζωής είναι τόσες πολλές, η ανταμοιβή για όσους την επιλέγουν δεν μπορεί παρά να είναι αξιόλογη.

— ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Γουέντη Μπέκετ, Ο κόσμος της ζωγραφικής, μεταφρ. Αγνη Περιστεράκη, ΠΑΤΑΚΗΣ, Αθήνα, 1995.
Meyer H. Abrams, The Mirror and the Lamp : Romantic Theory and the Critical Tradition (Oxford University press) 1971
D. Hay, The Romantism and the Classics, Cambridge U. P., 1973, 18th Edition, 1994
Walter Friedlaender, 1952. David to Delacroix, (πρωτότυπο στα γερμανικά; επανέκδοση του 1980)
Fritz Novotny, 1971. Painting and Sculpture in Europe, 1780-1880

Πρώτη Δημοσίευση: © 2016 Emmanuel G. Mavros