Το θέμα που επεισοδίου είναι: Η τέχνη και οι καλλιτέχνες. Ο καλλιτέχνης έκανε την τέχνη, η τέχνη τον καλλιτέχνη;

Το γούστο στην τέχνη είναι αναμφισβήτητα κάτι απείρως πιο περίπλοκο από το γούστο στην τροφή και στο ποτό. Το θέμα δεν είναι μόνο να ανακαλύψεις τις διάφορες λεπτές γεύσεις που σου προσφέρει η τροφή και το ποτό, αλλά κάτι πιο σοβαρό και πιο σημαντικό.
Μικροί ή μεγάλοι καλλιτέχνες έδωσαν ότι μπορούσαν στα έργα τους, υπέφεραν, πόνεσαν και ίδρωσαν για να τα φτιάξουν και έχουν – το λιγότερο – το δικαίωμα να ζητήσουν από εμάς να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε γιατί θέλησαν να το κάνουν, τι θέλησαν να πουν. Μάλιστα είναι τόσο μεγαλόκαρδοι που θα δεχτούν ότι κι αν ακούσουν, διότι αυτό άλλωστε είναι το νόημα ενός έργου και της τέχνης γενικότερα.

Νομίζω πως δεν είναι η κατάλληλη στιγμή να μάθουμε κάτι από την ιστορία της τέχνης ανοίγοντας κατεβατά από βιβλία και το διαδίκτυο και να αρχίσουμε να μελετάμε ασταμάτητα την ιστορία της τέχνης. Για μένα μαθαίνεις καλύτερα όταν ακούς ή όταν βλέπεις ένα έργο. Η διαδικασία αυτή θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε ευκολότερα γιατί οι καλλιτέχνες δούλεψαν με ένα ορισμένο τρόπο ή γιατί προσπάθησαν να προκαλέσουν μία ορισμένη αίσθηση κι έτσι θα προσεγγίσουμε καλύτερα την ιστορική αξία των τεχνών.

Ας δούμε ένα παραδείγματα κυρίως από την ζωγραφική:

Ο πίνακας αυτός του Ραφαήλ τιτλοφορείτε ως «Η Παναγία με την καρδερίνα». Χρονολογείτε το 1506. Ο πίνακας αποπνέει τελειότητα, γλυκιά και ήρεμη αρμονία.
Η Παναγία, διακόπτει το διάβασμά της, παρακινημένη από πηγαίο μητρικό ενδιαφέρον για τα δυο παιδιά που βρίσκονται μπρος της. Ο μικρός Χριστός χαϊδεύει με στοργή την καρδερίνα, με το βλέμμα του να δείχνει μελαγχολικό, και καταλαβαίνουμε πως αυτό είναι ένα προμήνυμα των παθών του για τη λύτρωση του ανθρώπου.
Μόλις κάναμε μια απλή περιγραφή σε αυτό που βλέπω και είναι προφανές, σε έναν πίνακα ζωγραφικής. Τι θα μπορούσα να πω για το δεύτερο παιδί που κρατά την καρδερίνα; Γνωρίζοντας από την θεολογική φιλοσοφία πως ο Χριστός δεν είχε αδέρφια ο πίνακας με οδηγεί σε ένα συμβολισμό. Μήπως συμβολίζει τον άνθρωπο; Μπορεί ναι, μπορεί και όχι. Ίσως να είναι ένα απλό εύρημα του Ραφαήλ να τοποθετεί κάποια οντότητα να κρατά την καρδερίνα και να πλησιάζει τον μικρό Χριστό και η οντότητα που επιλέγει είναι ένα παιδί στην ηλικία του μικρού Χριστού, συμβολίζοντας έτσι την αθωότητα. Γιατί όμως κρατά μια καρδερίνα, μήπως και η απεικόνιση του πτηνού κρύβει κάποιο συμβολισμό και τι μπορεί να συμβολίζει; Μήπως την ανθρώπινη αθωότητα που τείνει προς την επιπολαιότητα και το εφήμερο για τον μικρό Χριστό ο οποίος προετοιμάζεται για τα πάθη του;

Αυτό είναι μια πρώτη προσέγγιση βλέποντας ένα έργο. Μέσα από την διεργασία της περιγραφής αυτού που βλέπεις, σου γεννιούνται ερωτήματα που πρέπει να απαντήσεις. Με αυτό τον τρόπο ο καλλιτέχνης πετυχαίνει πάντα τον σκοπό του, να σου εκπαιδεύσει δηλαδή την σκέψη έξω από κανόνες!

Για να μάθουμε λοιπόν να χαιρόμαστε ότι βλέπουμε κι ότι ακούμε σε ένα έργο είναι να οξύνουμε το βλέμμα μας και την ακοή μας στο ίδιο το έργο και αυτό θα μας βοηθήσει να διακρίνουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου έργου που βλέπουμε ή ακούμε. Με αυτό τον τρόπο Θα πετύχουμε να μεγαλώσει η ευαισθησία μας σε σχέση με τις λεπτότερες αποχρώσεις που δημιουργεί ένα οπτικό, ένα ακουστικό ή και σε συνδυασμό, ένα οπτικοακουστικό έργο. Και φυσικά θα μας βοηθήσει να δούμε και τις διαφορές του.

Ωστόσο παραμονεύουν και ορισμένοι κίνδυνοι. Βλέπουμε πολλούς ανθρώπους να περιφέρονται σε μία πινακοθήκη, να μελετούν ένα γλυπτό σε ένα μουσείο, να ακούν γενικά μουσική, να βλέπουν μία ταινία, κρατώντας συνήθως ένα κατάλογο στο χέρι, ή ένα διαφημιστικό φυλλάδιο, ή το πρόγραμμα ενός έργου κινηματογραφικού, ή μιας θεατρικής παράστασης. Για παράδειγμα Κάθε φορά που σταματούν να δουν ή να ακούσουν ένα έργο, ψάχνουν ανυπόμονα για τον αριθμό αναφοράς του ζωγραφικού πίνακα, για το είδος σε ότι αφορά τον κινηματογράφο, ή τη μουσική, για το ύφος και τη τάση αν έχει να κάνει με τη γλυπτική και μόλις βρουν τις απαραίτητες πληροφορίες απλά απομακρύνονται.

Το ερώτημα εδώ που τίθεται είναι γιατί προσπάθησαν να δουν ή να ακούσουν ένα έργο τέχνης αφού περιορίστηκαν στο να ελέγξουν έναν απλό κατάλογο ή φυλλάδιο ή όπως θέλετε εσείς ονομάστε το; Πείτε μου αυτό δεν μοιάζει με διανοητικό κόλλημα του αγγειακού κυκλώματος;

Που σίγουρα αυτό το άνοιγμα ενός καταλόγου, φυλλαδίου ή προγράμματος, δεν έχει καμία σχέση με την απόλαυση του ίδιου του έργου.
Αυτό δεν σημαίνει πως αυτοί που ενδιαφέρονται για την τέχνη και έχουν μία μικρή γνώση για την ιστορία της, δεν είναι επικίνδυνο να πέσουν σε μία παρόμοια παγίδα.
Όμως αυτή η μερίδα των ανθρώπων κάνει ένα άλλο πιο σύνηθες λάθος.
Όταν δουν ένα έργο τέχνης δεν στέκονται για να το απολαύσουν αλλά ψάχνουν στη μνήμη τους να βρουν την κατάλληλη ετικέτα να του δώσουν.
Πόσο λάθος αντιμετώπιση σε ότι βλέπεις και ακούς να προσπαθείς να του δώσεις μία ετικέτα.

Για να έρθει εύλογα το ερώτημα σε ότι έχουμε πει: Ο καλλιτέχνης έκανε την τέχνη, η τέχνη τον καλλιτέχνη;

Αν θέλουμε να είμαστε ρεαλιστές στην πραγματικότητα δεν υπάρχει τέχνη, υπάρχουν μόνο οι καλλιτέχνες. Κάποτε υπήρξαν οι πρώτοι άνθρωποι που πήραν χρωματιστό χώμα στα χέρια τους και σχεδίασαν πρόχειρα στον τοίχο της σπηλιάς τους ένα βουβάλι. Στη διάρκεια των αιώνων μέχρι σήμερα πολλοί από εμάς αγοράζουμε χρώματα και σχεδιάζουμε αφίσες για τους τοίχους, στηνόμαστε σε ένα φακό και παίζουμε με τα φίλτρα για να πετύχουμε την πιο όμορφη απεικόνιση και γράφουμε νότες, προσπαθώντας έτσι να προσθέσουμε ένα «και» σε ότι έχει γραφτεί, απεικονιστεί και ακουστεί.

Και φυσικά σήμερα δεν κάνουμε μόνο αυτά, αλλά και ένα σωρό άλλα πράγματα που έχουν σίγουρα μία καλλιτεχνική ροπή. Δεν είναι κακό πού όλες αυτές οι δραστηριότητες του τύπου, βάζω μέσα σε ένα καλάθι χρώματα, πηλό, ήχους έκφραση, παραστατικότητα, γραφή να τα ονομάζουμε με μία λέξη τέχνη.

Όσο λοιπόν θυμόμαστε πως αυτή η λέξη σημαίνει πολύ διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικούς καιρούς και τόπους και όσο συμφωνούμε πως η τέχνη με κεφάλαιο Τ αν θέλεις, δεν υπάρχει για τους λόγους που προαναφέραμε, να ξέρετε πως ως παρέα βρισκόμαστε σε σωστό δρόμο.
Διότι η τέχνη με κεφάλαιο Τ κατάντησε στις μέρες μας ένα σκιάχτρο ενός φετιχισμού, κινδυνεύει δηλαδή ανά πάσα στιγμή ο καλλιτέχνης να οδηγηθεί στην εξουθένωση όταν έχει πασχίσει, όταν έχει ιδρώσει, όταν έχει πονέσει όταν έχει κλάψει, για να δημιουργήσει ένα έργο, να έρθουμε εμείς ως απλοί θνητοί, λέγοντάς του απλά πως αυτό που μόλις έφτιαξες δεν είναι τέχνη, παρόλο που μπορεί να είναι καλό. Αλλά και κακό να είναι δεν έχουμε κανένα δικαίωμα να του πούμε πως είναι κακό. Ούτε ο θεωρητικά σχετικώς θεατής – ακροατής, αλλά ούτε και ο δημοσιογράφος κριτικός μπορεί να πει πως αυτό είναι καλό ή κακό έργο. Μπορείς φυσικά να το απορρίψεις δίχως να το κρίνεις. Δεν μπορούν να αρέσουν όλα σε όλους, αυτό είναι φυσιολογικό.

Και γιατί τα λέω όλα αυτά; Θα δείτε πως αλλού κρύβετε η μαγεία.

Μόνο που κάνεις την σκέψη – του τύπου καλό ή κακό, είναι δεν είναι τέχνη, ωραίο ή άσχημο, το ίδιο το έργο πέτυχε να σε επηρεάσει ψυχικά. Η απεικόνιση ενός τοπίου, ή η κινηματογράφηση ενός έργου μπορεί να σου θυμίσει κάτι, όπως τον τόπο σου για παράδειγμα, η η προσωπογραφία ένα φίλο σου – μπροστά όμως στο έργο έχουν μικρή σημασία, έως καθόλου σημασία. Διότι μπροστά σε ένα έργο θυμόμαστε και χίλια δυο άλλα πράγματα που μπορούν και μας επηρεάζουν ψυχικά και εν τέλει το έργο πετυχαίνει το σκοπό του.

Η ουσία είναι πως όλοι αγαπάμε την ομορφιά, ο καθένας με το δικό του τρόπο, ή ο καθένας όπως την αντιλαμβάνεται. Η αποστροφή μας όμως σε ένα έργο τέχνης μπορεί να στηρίζεται σε λόγους που δεν είναι σωστοί, με το έργο να πετυχαίνει το σκοπό του και αυτή είναι η ουσία. Και όσο αν ψάχνεις δεν θα βρεις ποτέ το σωστό ή το λάθος στην ερμηνεία ή στη προσέγγιση. Η πιο σωστή ερμηνεία και προσέγγιση είναι η δική σας και μόνον η δική σας σε συζήτηση με τους εαυτούς σας!

Θα πρέπει λοιπόν να είμαστε ευγνώμονες προς τους καλλιτέχνες που απαθανάτισαν την οπτική, την αισθητική, την ηχητική ομορφιά, με τον τρόπο που αυτοί θέλησαν, δίχως να έχουν στο μυαλό τους καμία σχολή, καμία θεωρία, κανένα καλλιτεχνικό ρεύμα, καμία κριτική, παρά μόνο φαντασία, ανάγκες, εικόνες και ήχους γι’ αυτό που θέλησαν και θέλουν να πουν. Ανακαλύψτε αυτή την μαγεία μόνοι, παρέα με τους εαυτούς σας και την σκέψη σας.

Άλλωστε όποιον καλλιτέχνη κι αν ρωτήσεις, γιατί έκανε αυτό ή γιατί έκανε εκείνο ή γιατί άλλαξε το άλλο, δεν θα μπορέσει ποτέ να σου απαντήσει. Οι καλλιτέχνες δεν ακολουθούν κανόνες. Όσο κι αν μερικοί από αυτούς προσπάθησαν μαζί με θεωρητικούς της τέχνης και κριτικούς να φτιάξουν και να παγιώσουν κανόνες, η πλειοψηφία των καλλιτεχνών ακολουθήσε αυτόνομες φόρμες, ανακαλύπτοντας και βρίσκοντας ψηλαφητά το καλλιτεχνικό δρόμο.

Κι αν είναι κιτς;

Α, αυτό είναι μια άλλη ιστορία την οποία θα την αναλύσουμε εν ευθέτω χρόνο!