“Λαϊκή Τέχνη”, “Λαϊκή Παράδοση” μια διαφορετική προσέγγιση: Αποσαφηνίσεις και έννοιες με άξονα τον “ΖΟΡΜΠΑ” του Μιχάλη Κακογιάννη.

Του Εμμανουήλ Γ. Μαύρου

Ξεκινώ από το σημείο εκείνο όπου ορίζω την έννοια «παράδοση», ως το σύνολο πολιτιστικών στοιχείων και αξιών του παρελθόντος που μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά και επιβιώνουν στο παρόν. Σαν έννοια λοιπόν καλύπτει όλο το φάσμα της πολιτιστικής δημιουργίας του ανθρώπου. Περιέχει ποικίλες δραστηριότητες, όπως γνώσεις, ιδέες, ήθη και έθιμα και γενικότερα όλα εκείνα τα πνευματικά, καλλιτεχνικά και ιστορικά στοιχεία, που συγκροτούν την πολιτιστική και εθνική φυσιογνωμία ενός λαού. Αποτελεί την σπονδυλική στήλη κάθε έθνους.

Πριν συνεχίσω να εκθέτω κάποιες απόψεις για το θέμα, θα ήθελα πρώτα να τονίσω, πως πολλές έννοιες που πηγάζουν μέσα από θεσμούς και αξίες, τείνουν να γίνουν τέρμινα πολλών φιλοσοφικών και κοινωνιολογικών αναλύσεων, χάνοντας έτσι την ουσία τους και το σκοπό τους. Το θέμα που θα εξετάσουμε είναι πολυσύνθετο έχει όμως μια άτυπη βάση. Γνωρίζουμε πως οι όροι «Λαϊκή Παράδοση» και «Λαϊκή Τέχνη» ανάγουν πολλές δυσκολίες, όχι όμως τόσες για να μας οδηγήσουν σε ατέλειωτες αναλύσεις του θέματος. Ο Νίτσε έλεγε πως ότι έχει οριστεί κινδυνεύει να χαθεί κάτω από ανιαρές συζητήσεις μέσα από δήθεν υπαρξιακές αναζητήσεις. Έτσι λοιπόν αφού αναπτύξω κάποιες σκέψεις για τα προβλήματα ορισμού τους, για την «Λαϊκή Παράδοση» και την «Λαϊκή Τέχνη», σε συνάρτηση της πραγματικής, φαντασιακής και συμβολικής ταυτότητας, θα εκφράσω τις απόψεις μου για το που και πως συναντιούνται τα παραπάνω στην κινηματογραφική ταινία “Zorba The Greek”.

Θέλοντας να αποφύγω την ρήση του Νίτσε τοποθετώ τον γενικό όρο «παραδόσεις» ως βάση σε όλο τον παραπάνω προβληματισμό. Με τον όρο «παραδόσεις» νοείται ο «Λαϊκός Πολιτισμός» του οποίου εκφραστής είναι ο λαός και μέσα από εκεί πηγάζει η «Λαϊκή Παράδοση» και η «Λαϊκή Τέχνη». Στο βαθύτερο υπαρξιακό πυρήνα της, όλη η αληθινή τέχνη κυρίως η «Λαϊκή Τέχνη» αποτελεί ίσως, τη μοναδική απάντηση μιας υγιούς φαντασίας σ’ ένα περιπετειώδη κόσμο. Τούτος ο κόσμος εκφράζεται μέσα από την α) εθνική – ιστορική παράδοση, β) την πνευματική παράδοση γ) την θρησκευτική παράδοση και δ) την πολιτιστική – ηθική παράδοση. Όλα αυτά αποτελούν τις παραδόσεις εκείνες, οι οποίες μαζί με την ιστορία, τροφοδοτούν την εθνική συνείδηση του λαού. Ιδιαίτερα οι πνευματικές παραδόσεις.

Ο κόσμος αυτός ή ο λαός καλύτερα δεν δείχνει να είναι χαμένος μέσα στην γενικότητα του όρου παράδοση. Ο λαός στο πέρασμα των χρόνων εκφράζει μια υγιής «λαϊκότητα» σε όλες τις καλλιτεχνικές τάσεις, όπως στην ζωγραφική, στην αρχιτεκτονική, στην μουσική, στο χορό, διασώζει παραδεδομένα μοτίβα, θρησκευτικές πεποιθήσεις, ηθικές και αισθητικές αξίες, λειτουργώντας άλλοτε ομαδικά ή συλλογικά και άλλοτε ατομικά, μέσα από τον αυθορμητισμό και την αμεσότητα αφήνοντας ελεύθερη τη σκέψη. Τούτη λοιπόν η «λαϊκότητα», στηρίζεται απόλυτα στην παράδοση και στην ανανέωση μέσα στο χρόνο, είτε αυτή παραδίδεται μέσα από τα έργα τέχνης, είτε προφορικά, είτε γραπτά. Δεν είναι τυχαίο πως από όλα τα «λαϊκά» πνευματικά δημιουργήματα εκείνα που δε έπαψαν μέσα στους αιώνες να κατευθύνουν και να καθοδηγούν άτομα, ομάδες ή και λαούς είναι όσα δημιούργησαν στο χώρο του πνεύματος και της τέχνης οι Έλληνες, παλαιότεροι και νεότεροι.

Μπορούμε λοιπόν να κατανοήσουμε απόλυτα πως με τους όρους «Λαϊκή Παράδοση» και «Λαϊκή Τέχνη» δε νοείται ο συντηρητισμός και η οπισθοδρόμηση, η προσκόλληση στο παρελθόν και η άρνηση του δημιουργικού παρόντος. Αντίθετα, νοείται πως η αξιοποίηση του παρελθόντος είναι δυνατό να γίνει η αφετηρία για ένα δημιουργικό παρόν και μέλλον. Τότε αυτό αποτελεί τη βάση της πολιτιστικής δημιουργίας3. Και εδώ δράττομαι της ευκαιρίας να δηλώσω τη σημασία της ταυτότητας σε ένα «λαϊκό» έργο τέχνης, κυρίως από άποψη αισθητικής, μορφής και περιεχομένου.

Αναφερόμενος λοιπόν στο περί ταυτότητος, θα συνεχίσω δίνοντας κάποιους ορισμούς περί πραγματικής, φαντασιακής και συμβολικής ταυτότητας. Ο όρος ταυτότητα προβάλλεται ως έννοια αφηρημένη, οπότε προσδιορίζεται ως σύνολο συγκείμενο από ανθρώπους, συνοδευόμενο από την «κεντρική ιδέα του» 1. Μια «πραγματική ταυτότητα» είναι ένα συγκεκριμένο σύνολο ανθρώπων με απόλυτα συγκεκριμένη σύνθεση. Μια «φαντασιακή ταυτότητα» είναι το ενοποιό / ειδοποιό κριτήριο που κατατείνει στην κατάρτιση μιας άτυπης «πραγματικής» ταυτότητας. Τέλος η «συμβολική ταυτότητα» εκφράζει, τεχνοτροπίες, ύφη, κοινωνικές τάσεις, από ένα άτομο ή μια ομάδα, που εκπέμπει ασυναίσθητα ή ασυνείδητα ή ενστερνισμένα σήματα.

Όταν έφτασε στα χέρια του Μιχάλη Κακογιάννη ο “Ζορμπάς”, εκείνο που δήλωσε ήταν πως: “Αν ο Κουίν θέλει, θα τον κάνω· είναι ο μόνος κατάλληλος ηθοποιός για τον ρόλο”. Δεν έκλεισε δικαιώματα, παρά μόνο αφού μίλησε μαζί του στη Νέα Υόρκη και ο τελευταίος δέχτηκε αμέσως. Τα γυρίσματα έγιναν το 1963, και κράτησαν δεκατρείς εβδομάδες και η ταινία βγήκε το 1964, με τίτλο “Zorba the Greek”10. Ο Κουίν ταυτίστηκε απόλυτα με τον ρόλο, τόσο που πολλοί ακόμα και λίγο πριν το θάνατό του, τον φώναζαν “Ζορμπά”.

Η ταινία υπήρξε πολύ διαφορετική από όλες τις άλλες της εποχής, όπου ο ιταλικός νεορεαλισμός κάλπαζε. Ανέτρεψε τις γνωστές ως τότε συνταγές, σύμφωνα με τις οποίες μια ταινία έπρεπε οπωσδήποτε να σε κάνει είτε να κλαις είτε να γελάς. Στον “Ζορμπά” υπάρχει γέλιο, υπάρχει κλάμα, υπάρχει ένταση, και ο θεατής μπορεί να ταυτιστεί με όλες τις ανθρώπινες καταστάσεις του έργου. Ακόμα και οι νέοι ταυτίζονται, γιατί οι ήρωες, μολονότι ενήλικοι, έχουν παραμείνει στο βάθος παιδιά10. Το μυστικό της επιτυχίας της ταινίας είναι δύσκολο να το αναλύσεις, πιστεύω όμως ότι η βασική δύναμή της έγκειται στην αισιοδοξία και στην ανάταση που χαρίζει στον θεατή. Και αυτή η δύναμη, αυτή η επιτυχία, αντανακλά άμεσα στον Καζαντζάκη, που έγραψε το έργο.

Αυτό που αποκομίζει ο θεατής, είναι να μπορείς, να έχεις την απαιτούμενη δύναμη, ίσως και ωριμότητα να «γλεντάς» την κάθε ατυχία ,να «τραγουδάς» τον κάθε σου πόνο, να «χορεύεις» τις πίκρες σου. Όλα αυτά φαίνονται στην ταινία από την αρχή:

ΖΟΡΜΠΑΣ: Πάρε με μαζί σου…
ΑΦΕΝΤΙΚΟ: Γιατί;
ΖΟΡΜΠΑΣ: Έτσι για πλάκα.

Ή σε ένα άλλο σημείο της ταινίας:

ΖΟΡΜΠΑΣ: Η ζωή όλη είναι μια φασαρία. Μόνο ο θάνατος δεν είναι. Η ζωή είναι όταν λύνεις το ζωνάρι σου και ζητάς φασαρίες.

Με τις παραπάνω εκφράσεις, ίσως κάποιοι διαφωνήσουν και άλλοι όχι. Κι αυτοί όμως που συμφωνούν δεν έχουν τη δύναμη να πουν την άποψή τους. Λίγοι μόνο. Ελάχιστοι!
Όλες οι αντιρρήσεις και οι πολεμικές κατά του “Ζορμπά” εκδηλώθηκαν στην Ελλάδα. Αντιμετώπισαν το έργο σα να ήταν γραμμένο για το 1963, ενώ ήταν σαφές ότι αναφερόταν στη δεκαετία του ’30. Η πραγματικότητα όμως δεν απείχε και πολύ. Αλλά σε τούτη την ταινία ­ όπως και σε όλες τις ταινίες του Κακογιάννη ­ προσπαθεί να λειτουργήσει διαχρονικά, όσο και αν η αίσθηση που μετέδιδε ήταν μιας ζωντάνιας σημερινής. Οι Κρήτες, κυρίως, αντέδρασαν έντονα· μόνο που δε τον σκότωσαν. Τότε έγινε και έκτακτη συνάντηση των Κρητών στην Αθήνα, για να αποφασίσουν τι μέτρα έπρεπε να λάβουν εναντίον του σκηνοθέτη και διασκευαστή σεναριογράφου. Το βασικό τους επιχείρημα ήταν ότι το έργο δυσφημεί την Ελλάδα και βλάπτει τον τουρισμό. Εκείνο δε που τους εξαγρίωσε περισσότερο, ως “δυσφημιστικό”, ήταν η σκηνή με το πλιάτσικο μετά τον θάνατο της μαντάμ Ορτάνς.

Αλλά ούτε αυτό το σημείο, οι Κρήτες το κατάλαβαν καλά. Γιατί το έργο δείχνει ότι οι άνθρωποι εκεί δεν έκλεβαν τους ζωντανούς ­ που θα ήταν ανεπίτρεπτο ­ αλλά μια γυναίκα που πέθανε χωρίς κληρονόμους και η περιουσία της δεν ανήκε πια σε κανένα. Ο Κακογιάννης ακολούθησε πιστά το μυθιστόρημα, αλλά όλοι οι υπόλοιποι ήθελαν να το αλλάξει για να τον δεχτούν.
Βέβαια, το πρόβλημα δεν εκδηλώθηκε εκείνη την εποχή μόνο στην Κρήτη. Ακόμα και στη Βουλή έφτασε να συζητηθεί ο “Ζορμπάς”, ενώ η Ιερά Σύνοδος απείλησε να αφορίσει τον Κακογιάννη, μην έχοντας προσβάλει κανένα ιερό και όσιο. Ιερατείο και εξουσία σκλάβοι μιας αθεράπευτης υποκουλτούρας. Ίσως να τους πείραξε η αλήθεια όταν ο Ζορμπάς στην ταινία ψάχνοντας για την κατάλληλη γωνία άδειαζε λίθους από το βουνό, ρίχνοντας τους προς την θάλασσα και τρόμαξε δυο μοναχούς «αδελφούς» που μάλλον συνουσιαζόντουσαν κάτω από τα βράχια με παρέα το κύμα. Ή ακόμα να πείραξε η ειλικρίνεια του Ζορμπά μέσω γραφής Καζαντζάκη και μεταφοράς Κακογιάννη:

ΖΟΡΜΠΑΣ: …Το βουνό ανήκει στο μοναστήρι. Το μοναστήρι, ανήκει στο Θεό. Και ο Θεός ανήκει σε όλους.

Αλλά και από εμπορική άποψη, η ταινία δεν πήγε τόσο καλά στην Ελλάδα όσο στο εξωτερικό. Ο Κακογιάννης για το θέμα αυτό είχε πει πως: «Για μένα πάντως, είναι η ταινία που καλλιτεχνικά και ηθικά μου την έχει ξεπληρώσει πλήρως η ευγνωμοσύνη του απλού θεατή».

Για τον Καζαντζάκη που έγραψε και για τον δημιουργό Κακογιάννη που το μετέφερε στη μεγάλη οθόνη, το έργο, δονείται από το πάθος των ιδεών, νοσταλγώντας την αποδέσμευση των ενστίκτων. Από το Θεό πηδάει στο ζώο, κι απ’ το ζώο στο Θεό, αλλά το έργο έχει τις ρίζες του σε βάση γνωστική και διανοητική. Θαρρείς και του λείπει η ενδιάμεση διαβάθμιση του συναισθήματος, που αντιπροσωπεύει μια πιο ανθρώπινη κατάσταση κι αποτελεί στοιχείο στενότερα συνυφασμένο με το αισθητικό φαινόμενο, και ιδιαίτερα με την ποιητική δημιουργία.

Το έργο του Κακογιάννη δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να δηλωθεί ως μουσικοχορευτικό, αλλά ως δράμα. Οι εικόνες που περνούν από μπροστά σου σε γεμίζουν από λαϊκά παραδοσιακά στοιχεία αναπτυσσόμενα μέσα σε μια ιδιάζουσα, αλλά διαχρονική λαϊκή κουλτούρα. Από την μουσική, ως την κοινωνική πράξη, πράξη ζωής και στάση ζωής μιας μικρής κοινωνίας και ενός πραγματικά ελεύθερου ανθρώπου. Όπου τα βιώματα του δίδαξαν πως η ζωή περνά μέσα από την ψυχή, πως η ψυχή μπορεί να γίνει μουσική και η μουσική ένας αυτοσχέδιος χορός. Ο Ζορμπάς αποτελεί τον ειλικρινή Έλληνα. Τον Έλληνα που θέλει να σπάσει τα δεσμά μιας κακής παράδοσης, του Έλληνα που θέλει να σπάσει τα δεσμά του παρελθόντος και να κοιτάξει μπροστά. Όλα μιλούν σε αυτή την δημιουργία. Τα προδίδει άλλωστε ο μικρός κοινωνικός κύκλος.

α) Η ορθόδοξη παράδοση απαιτεί να μην ταφή η μαντάμ Ορτάνς διότι είναι καθολική.

β) Η κοινωνική τάξη απαιτεί την γυναίκα σε χηρεία να μην κοιτά άλλον άντρα ειδικότερα όταν είναι νέα και όμορφη, άσχετα αν όλοι την ποθούν και δεν μπορούν να την έχουν. Απαιτούν τον κοινωνικό της αποκλεισμό όταν:

ΖΟΡΜΠΑΣ: Αφεντικό κοίτα τα πρόσωπα όλων αυτών. Όλοι την θέλουν. Και την μισούν επειδή δεν μπορούν να την έχουν δική τους.

Κάτω από αυτό το πρίσμα όμως την σκοτώνουν για χάρη της αντεκδίκησης ή μιας διαφορετικής μορφής «βεντέτας».

γ) Προβάλλεται ακόμα και ο δίκαιος τρελός του χωριού που απαντά στην αλήθεια μιας αλλοπρόσαλλης λαϊκής παράδοσης. Η έκρηξη του δικαιολογεί πλήρως την τοπικιστική ηθική: Φονιάδες!

δ) Η μουσική υποδηλώνει μια ανανέωση σε όλη την κατάσταση και την ατμόσφαιρα που απαιτεί ο καλλιτέχνης μέσα από τις εικόνες του. Τούτη η μουσική ανανέωση, εκφράζεται μέσα από τον αυτοσχεδιαστικό χορό, μια λαϊκή τέχνη με άλλα λόγια δια μέσου της αντιγραφής έχει περάσει για να φτάσει και να συνεχίσει.

Ο Ζορμπάς ως έργο τέχνης δεν μπορεί παρά να υποδηλώνει μια ταυτότητα πραγματική και ταυτόχρονα συμβολική.

Προσπάθησα να πλησιάσω το θέμα όσο μπορούσα συγκεντρωτικά και όχι αποσπασματικά. Δεν με ενδιέφερε τόσο η απλή καταγραφή και επεξήγηση των εννοιών και των όρων όσο η γενική τους περιγραφή. Τα ζητήματα ταυτότητος, «Λαϊκής παράδοσης» και «Λαϊκής Τέχνης», εκ των πραγμάτων δημιουργούν ατέλειωτες αναλύσεις και μελέτες και αυτό μπορεί εύκολα να φυλακίσει την σκέψη. Γι’ αυτό και προσπάθησα να γίνω όσο μπορούσα συγκεκριμένος και απλός δίνοντας μια πιο περιγραφική γραφή σε όλο το θέμα ασπαζόμενος από την αρχή την ρήση του Νίτσε.

Επειδή λοιπόν μιλάμε για τέχνη και όπου τέχνη υπάρχει και η αισθητική, όπου από την αισθητική πηγάζει η σημειωτική και από την σημειωτική τα ευρύτερα νοήματα προς το κοινό! Επειδή η γνώση και η ειλικρίνεια δεν έβλαψε και ούτε ποτέ θα βλάψει κανέναν. Επειδή η αισθητική, η δημιουργία, το καλλιτεχνικό, η δημιουργική φαντασία και ότι ακολουθεί αυτών, είναι η ηθική του μέλλοντος, επειδή όλα τα παραπάνω δεν αποτελούν την ηθική του παρόντος, επειδή μπορεί όλα τα παραπάνω να μην έχουν παρόν στην Ελλάδα, επειδή στην Ελλάδα παρόν είναι το παρελθόν, επειδή τούτο το παρελθόν δεν έχει μέλλον, επειδή το μέλλον γενικός είναι αόριστον παντού πλην της Ελλάδος, όπου είναι οριστικόν καθότι θανατερόν. Επειδή η τέχνη είναι μια παρηγοριά κι ένα καταφύγιο απ’ τη μιζέρια και την αθλιότητα, επειδή η μιζέρια και η αθλιότητα περίσσεψαν τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, επειδή η πολιτική στερείται αισθητικής και η διπλωματία από τη τέχνη διότι στερείται ηθικής και φαντασίας, επειδή πολλοί καλλιτέχνες στερούμενοι ουσιαστικής παιδείας – αισθητικής και τεχνικής – καταφεύγουν στη δήθεν πολιτική και επειδή το βλέπω και θέλω να προφυλάξω το οποιοδήποτε μέλλον απ’ αυτή τη συμφορά των επειδή… Για όλα αυτά τα επειδή και για πολλά άλλα, η ενασχόληση με την τέχνη στην Ελλάδα καθίσταται πρόβλημα επείγων και όχι φιλοσοφικών εκ των λαϊκών παραδόσεων και τεχνών… Στους επόμενους, στους παρόντες και στους μελλοντικούς!

ΖΟΡΜΠΑΣ: Αφεντικό έχω τόσα πολλά να σου πω… Ποτέ δεν αγάπησα άντρα περισσότερο από εσένα!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• ΜΥΛΜΑΝ ΒΙΛΧΕΜ, Παγκόσμιος πολιτισμός, Νεφέλη, Αθήνα 1997.
• ΚΟΝΔΥΛΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, Διαφωτισμός & Πολιτισμός, Θεμέλιο, Αθήνα 1990.
• ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ Ν., Βίος & Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Δωδώνη, 1985.
• ZORBA THE GREEK a film by Michael Cacogiannis, 1964.
• F. R. Leavis, Culture & Environment, Chatto &Windus London, 1933.
• Donald E. Strong, Art History – BOOK III, McGraw-Hill Co., London, 1970.
• “TA NEA”, Αφιέρωμα στο ένθετο «ΛΕΞΙΣ», ΖΟΡΜΠΑΣ Ο ΕΛΛΗΝΑΣ: «Ο Κακογιάννης συναντά τον Καζαντζάκη», Δ.Ο.Λ., 2000.
• Φ. ΝΙΤΣΕ, ΔΙΑΛΟΓΟΙ & ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ, Routledge & Kegan Paul London 1970.
• Β. ΡΑΦΑΪΛΛΙΔΗΣ, Περί Αισθητικής, Αιγόκερος, Αθήνα 1992