Η επιβαλλόμενη αναζήτηση μια νέας ελευθερίας του Εγώ!

Του Εμμανουήλ Γ. Μαύρου

Τον 18ο αιώνα αναπτύσσεται μια ιδεολογική πνευματική και πολιτιστική κίνηση στην Δυτική Ευρώπη δημιουργώντας μια περίοδο γνωστή ως περίοδος του Ευρωπαϊκού διαφωτισμού.

Πιο συγκεκριμένα, η τάση αυτή εκδηλώθηκε εναντίων της αυθεντίας και των δεσμεύσεων, για στη διευκρίνιση των αντιλήψεων για τη ζωή. Ο διαφωτισμός επέβαλε νέες μεθόδους στην επιστήμη και τον ορθολογισμό. Σκοπός του διαφωτιστικού κινήματος ήταν η απελευθέρωση του νου από τη νηπιακή εξάρτησή του, την απαλλαγή του από τη θρησκευτική πρόληψη, την απαλλαγή από την μισαλλοδοξία των Εκκλησιών, την εξουσία των μοναρχιών και το σκοταδισμό, δίνοντας βάρος κι έμφαση στη γνώση, στην ελευθερία και στην ευτυχία.

Αφετηρία του Ευρωπαϊκού διαφωτισμού στάθηκε η Αγγλία και αργότερα επεκτάθηκε στη Γαλλία, έτσι ώστε να εξαπλωθεί σ’ όλο τον πνευματικό κόσμο της Ευρώπης. Σύμφωνα με το διαφωτισμό η γνώση δε ταυτίζεται πια με τα μεγάλα φιλοσοφικά συστήματα που κυριαρχούσαν το 17ο αιώνα αλλά με την επιστήμη. Πέρα όμως από το καθαρά φιλοσοφικό μέρος του διαφωτισμού υπάρχει και η εφαρμογή της φιλοσοφίας (όπως η εμφάνιση εγκυκλοπαιδειών).

Η γνώση της ιστορίας γίνεται με άλλη βάση και με πιο βαθιά κριτήρια. Μεγάλη προσπάθεια επίσης γίνεται και για την απελευθέρωση του λογικού από τις προλήψεις και τις προκαταλήψεις, για να αναλάβει αργότερα το ρόλο να οδηγήσει την κοινωνική ζωή του ανθρώπου αποτινάσσοντας ιερατικές δεισιδαιμονίες που φυλάκιζαν και όριζαν το πνεύμα των μέσων κοινωνιών. Αποτέλεσμα του διαφωτισμού ήταν η πνευματική αποδέσμευση και η άνθιση των γραμμάτων και επιστημών, καθώς η ιδεολογική και κοινωνικοπολιτική επεξεργασία αρχών, που πάνω τους στηρίχτηκαν οι μετέπειτα πολιτικοκοινωνικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες σημάδεψαν την ευρωπαϊκή ζωή τον 19ο ακόμα και τον 20ο αιώνα.

Λογοτεχνικά το πρώτο μισό του 18ου αιώνα δεν έχει να παρουσιάσει τίποτα το αξιόλογο. Η ποιητική γραφή περιορίζεται στο διδακτικό είδος που ανάγει την ανάγκη της διαπαιδαγώγησης, στο σατυρικό είδος, στην παρωδία, ενώ δεν απουσιάζουν και ορισμένα δείγματα θρησκευτικής ποίησης και έπους. Από την άλλη η πεζογραφία ψάχνει να βρει το δρόμο της με τα αναπτυσσόμενα είδη να είναι τα ταξιδιωτικά και τα βιογραφικά μυθιστορήματα. Εμφανίζεται επίσης το μυθιστόρημα διάπλασης και το επιστολικό μυθιστόρημα, ενώ το θέατρο προσπαθεί να βρει τις διεξόδους του μεταξύ τραγωδίας και κωμωδίας.

Η άνθηση για το λογοτεχνικό είδος αναπτύσσεται το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα όπου συγγραφείς και φιλόσοφοι, με την βοήθεια της κίνησης του διαφωτισμού, οδεύουν προς ένα κοινό στόχο: να βοηθήσουν τον άνθρωπο να ζήσει πιο ευτυχισμένος και να το κάνουν ίσως καλύτερο. Στη λογοτεχνία τα κλασσικά πρότυπα σιγά, σιγά εγκαταλείπονται, ο λυρισμός αναγεννιέται στην ποίηση και στην πεζογραφία η εμφάνιση και η επικράτηση του συναισθηματικού στοιχείου, θέτουν τις βάσεις για την ανάπτυξη του επιστολικού μυθιστορήματος, της αυτοβιογραφίας, ενώ στο θέατρο έχουμε την εμφάνιση του αστικού δράματος. Η περίοδος που μελετάμε για την Γερμανία και συνάμα για την υπόλοιπη Ευρώπη, μπορεί να χαρακτηρισθεί σταθμός στα γράμματα και στις τέχνες με την εμφάνιση του κινήματος Sturm und Drang (Θύελλα και Ορμή).

Οι ιδέες του Rousseau αποτέλεσαν ένα σημαντικό ερέθισμα του κινήματος Sturm und Drang, αλλά εξελίχθηκε πιο γρήγορα από την επιρροή του Herder και του Lessing. Αξίζει να αναφέρουμε πως το κίνημα πήρε την ονομασία του από το θεατρικό έργο του F. M. Von Klinger, Wirrwarr; oder, Sturm und Drang (1776). Οι Γερμανοί συγγραφείς αυτομάτως έγιναν πολιτιστικοί ηγέτες της Ευρώπης, και η λογοτεχνία πιο επαναστατική δίνοντας έμφαση στην πιεστική υποκειμενικότητα και στην ταραχή του ατόμου για την κοινωνία που ζει. Η κίνηση διακρίθηκε από την ένταση με την οποία ανέπτυξε το θέμα της νεανικής μεγαλοφυΐας, στην εξέγερση ενάντια στα αποδεκτά πρότυπα, από τον ενθουσιασμό της για τη φύση, και από την απόρριψή των κανόνων του κλασσικού ύφους.

Υπογραμμίζοντας τη σημασία της προσωπικότητας πέρα από τα μηχανιστικά ιδανικά του Διαφωτισμού, οι συγγραφείς της κίνησης λάτρεψαν τον Shakespeare και τους μοναδικούς χαρακτήρες του, και διάσωσαν την ανθρωπιστική μεγαλοφυΐα του από το σκοτάδι στο φως. Ο Johann Von Goethe και ο Friedrich Von Schiller εκφραστές του επιστολικού μυθιστορήματος περιέφραξαν τα εμπαθή δράματα, παρακινώντας για μια νέα πολιτική μεταρρύθμιση και έναν ρομαντικό ηθικό κώδικα. Οι ήρωες που παρουσίασαν ήταν ισχυροί οραματιστές, και αποφασισμένοι να παλέψουν για το σύνολο της κοινωνίας και των διεφθαρμένων ιδρυμάτων της. Η ευσυγκινησία και ο ιδεαλισμός του Sturm und Drang ήταν η υπογραφή ενός πνευματικού συμβολαίου στο επικείμενο παλιρροϊκό κύμα του κινήματος του ρομαντισμού.

Τι είναι όμως το επιστολικό μυθιστόρημα και έγινε η αφορμή ώστε τα γράμματα να παρακινήσουν το πνεύμα γι’ αυτή την κοινωνικοπολιτική μεταρρύθμιση; Στο επιστολικό μυθιστόρημα κυρίαρχη θέση έχει η αναπαράσταση του ερωτικού πάθους μέσα από την πολυφωνία των επιστολών και η μυθοπλασία γίνεται περίεργο παιχνίδι ανάμεσα στον συγγραφέα, τον αφηγητή, τον ήρωα και τον αναγνώστη. Οι στόχοι του είναι: η ανταλλαγή εμπειριών και απόψεων, η ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων, η έκφραση της κοινωνικότητας του Διαφωτισμού, η αναζήτηση της αλήθειας και της αληθοφάνειας, με την εισβολή της χρήσης του πρώτου προσώπου στην αφήγηση.

“Τα Πάθη του Νεαρού Βέρθερου ” είναι ένα νεανικό επιστολογραφικό μυθιστόρημα του Γκαίτε (1749-1832), που εκδόθηκε μόλις το 1774 και γνώρισε τεράστια επιτυχία στη Γερμανία, ενώ μεταφράστηκε σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα σε πολλές γλώσσες, ασκώντας μεγάλη επιρροή στη ζωή, τα ήθη και τη μόδα της εποχής. Μάλιστα υπήρξε ακόμη και κοστούμι σε στυλ Βέρθερου υποδηλώνοντας έτσι μια αντισυμβατικότητα στη μόδα της εποχής. Έγινε αντικείμενο μίμησης και παρωδίας και έκανε αμέσως διάσημο τον εικοσιπεντάχρονο συγγραφέα του.

Werther’s suicide – Ηis final surrender to passion

Ο Βέρθερος, σύμβολο του κινήματος Sturm und Drang (Θύελλα και Ορμή), προδρόμου του ρομαντισμού, απεικονίζει την απόλυτη έκφραση της ευαισθησίας και της αναζήτησης της ελευθερίας του εγώ, μέσα από τη σύγκρουση του ανεξέλεγκτου πάθους και της αντίδρασης με τον κοινωνικό περίγυρο και τις κοινωνικές συμβάσεις. Ο Γκαίτε, που έζησε ανάλογες εμπειρίες με τον Βέρθερο, διέθετε τη θαυματουργή ικανότητα να ταυτίζεται με τον ήρωά του στα πάθη και ταυτόχρονα να γίνεται κριτής, παίρνοντας τις αναγκαίες αποστάσεις. Το μυθιστόρημα εξέφραζε ανησυχίες της νεολαίας πριν από την επανάσταση του 1789, στην ίδια ευθεία με τις αναζητήσεις συγγραφέων όπως ο Ρίτσαρντσον, ο Ρουσσώ και ο Λέσσινγκ, στους οποίους παρέπεμπε μέσω του έργου του άμεσα ο Γκαίτε.

Ο Βέρθερος αγαπά παράφορα -αλλά αδυνατεί να κατακτήσει τη Λόττε, τη μνηστή και μετέπειτα γυναίκα ενός φίλου του. Ποθεί την εξιδανικευμένη εικόνα της και ξοδεύεται ψυχικά, αδυνατώντας να προσαρμοστεί στην πραγματικότητα. Σ’ αυτό το δράμα της απουσίας, βυθίζεται στην ανία και τη μελαγχολία, ζηλεύει, κλαίει, γίνεται το έμβλημα του mal de vivre. Μοναχικός και απροσάρμοστος, φετιχιστής και νάρκισσος, αποκλεισμένος στον ερωτικό του πόθο, πληγωμένος και παράφορος, διακατέχεται από μια πνοή αφανισμού και αναζητά την αιώνια ελευθερία του θανάτου.

Μέσα από τον προβληματισμό για την απόλυτη ελευθερία των επιλογών του ατόμου ενάντια στα ήθη και στις κοινωνικές συμβάσεις, ο Γκαίτε γίνεται ο συμβολικός μέγας μυθιστορηματικός αυτόχειρας του ρομαντισμού, για να τον ακολουθήσει, τριάντα χρόνια αργότερα, ο Κλάιστ, ο άλλος μέγας αυτόχειρας συγγραφέας του ρομαντισμού.

Η ίδια η πόλη είναι άσχημη, τριγύρω όμως η φύση έχει μιαν άφατη ομορφιά … Είμαι τόσο ευτυχισμένος καλέ μου, τόσο ολοκληρωτικά βυθισμένος σ’ αυτό το αίσθημα της ειρηνικής ύπαρξης, ώστε η τέχνη μου πάσχει… Στο ανθρώπινο γένος υπάρχει μια ομοιομορφία. Οι περισσότεροι εργάζονται το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους για να ζήσουν και το ελάχιστο της ελευθερίας που τους απομένει τους φοβίζει τόσο πολύ, που αναζητούν κάθε τρόπο για να απαλλαγούν από αυτό.

Η απόλυτη έκφραση της ευαισθησίας και της αναζήτησης της ελευθερίας του εγώ, έδωσε ένα σύνθετο ορισμό για το κίνημα Sturm und Drang. Τις βασικές αρχές του κινήματος τις θέτει το παραπάνω απόσπασμα από το επιστολικό μυθιστόρημα του Γκαίτε “Τα Πάθη του Νεαρού Βέρθερου”.

— ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• Goethe Johann Wolfgang von, Τα πάθη του νεαρού Βέρθερου, μετ. Αντιγόνη Πολυζωίδου, ΓΝΩΣΗ, Αθήνα 2002.
• ΜΥΛΜΑΝ ΒΙΛΧΕΜ, Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία και παγκόσμιος πολιτισμός, Νεφέλη, Αθήνα 1997.
• ΚΟΝΔΥΛΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, Ευρωπαϊκός Διαδωτισμός, Τόμος Α-Β, Θεμέλιο, Άθηνα 1993.

© 2003 Emmanuel G. Mavros: Πρώτη δημοσίευση Ε.Α.Π. Πατρών τμήμα Ανθρωπιστικών Σπουδών

© 2005 Emmanuel G. Mavros: Δεύτερη δημοσίευση Πανεπιστήμιο Πατρών τμήμα Θεατρικών Σπουδών