Στις 3 Νοεμβρίου 1869 συμπληρώνονται 150 χρόνια από το θάνατο του Ανδρέα Κάλβου (1792-1869), ενός από τους σημαντικότερους ‘Ελληνες ποιητές του 19ου αιώνα.

Τα γεγονότα του βίου του Κάλβου δημιούργησε ανέκαθεν ένα μυστήριο σχετικά με τη ζωή του ποιητή, που υφαίνεται κυρίως γύρω από τους εξής πόλους: την επαναστατική του δράση, την επιστροφή στην Αγγλία παρά τη ρητά εκπεφρασμένη -και ποιητικά («Φιλόπατρις»)- επιθυμία του να πεθάνει στην Ζάκυνθο, και φυσικά την ποιητική σιωπή μετά το 1826.

Βίος και πολιτεία:

1792. Ο Ανδρέας Κάλβος γεννιέται στη Ζάκυνθο και ζει εκεί τα πρώτα του χρόνια. Πρωτότοκος γιος του Ιωάννη Κάλβου, Κερκυραίου αξιωματικού του βενετικού στρατού, και της Αδριανής Ρουκάνη, που καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια της Ζακύνθου. Το 1802, κι ενώ ο γάμος των γονιών του καταλήγει σε διάσταση, ο Κάλβος και ο αδελφός του αναγκάζονται να ακολουθήσουν τον πατέρα τους στο Λιβόρνο της Ιταλίας. Ο πρόωρος χωρισμός από τη μητέρα, που πεθαίνει το 1815, θα είναι οριστικός. Ο Κάλβος μόνο με τα μάτια της φαντασίας του θα την ξαναδεί. Μια τέτοια συνάντηση, ονειρική, περιγράφει λίγα χρόνια μετά στην ωδή «Εις θάνατον»:

 

Ω φωνή, ω μητέρα,
ω των πρώτων μου χρόνων
σταθερά παρηγόρησις•
όμματ’ οπού μ’ εβρέχατε
με γλυκά δάκρυα!

Στη Ζάκυνθο ξαναγυρίζει, αλλά η περίοδος της μετανάστευσης θα αποδειχθεί μακρόχρονη: «με είδε το πέμπτον του αιώνος εις ξένα έθνη» διαπιστώνει ο ίδιος στην πρώτη ωδή της Λύρας.

Εξαιτίας αυτής της μετακίνησης ο Κάλβος διαθέτει, ιδίως κατά τα πρώτα χρόνια της πνευματικής του δραστηριότητας, μια πλημμελή γνώση της ελληνικής.

Η γλώσσα άλλωστε στην οποία ξεκινά να εκφράζεται συγγραφικά είναι τα ιταλικά. Πρώτο του, πιθανότατα, ποίημα, το «Canzone a Napoleone» (1811) -αφιερωμένο στο Ναπολέοντα και χαμένο για μας σήμερα-, το αποκηρύσσει αργότερα (1814). Το 1812 ο πατέρας του πεθαίνει και ο νεαρός Κάλβος, στη Φλωρεντία πια, γνωρίζει τον Ugο Foscolo, που θα σταθεί για αρκετά χρόνια πνευματικός του μέντορας και θα τον μυήσει στους αρχαίους κλασικούς και τους Ιταλούς λογοτέχνες. Την ίδια χρονιά ξεκινά η δραστηριότητα του Κάλβου ως παιδαγωγού: με τη μεσολάβηση του Foscolo αναλαμβάνει την εκπαίδευση του Στέφανου Βούλτσου.

Διαβάστε εδώ την Ωδή: Ο Φιλόπατρις

Το 1813 γράφει την τραγωδία Teramene (Θηραμένης). Θα ακολουθήσουν άλλες δύο: Le Danaidi (Δαναΐδες) και μια που αρχίζει να γράφει όταν θα ξαναβρεθεί στην Ιταλία το 1820 με τίτλο Ippia (Ιππίας). Παρόλο που το 1813 βρισκόμαστε μακριά από το ξέσπασμα της ελληνικής επανάστασης, μπορούμε να διακρίνουμε στο Teramene τα στοιχεία που καθιστούν αργότερα τον Κάλβο έναν πολιτικό ποιητή. Το εμφανώς πολιτικό θέμα των δύο από τα παραπάνω έργα (Teramene, Ippia) συνδέεται σαφώς με το γεγονός ότι ο νεαρός Κάλβος, ζώντας τον πυρετό των ιταλικών εθνικών αγώνων, συνδυάζει τα στοιχεία του ιταλικού νεοκλασικισμού με μια αναδυόμενη κοινωνική ποίηση και φιλοδοξεί να ακολουθήσει ποιητικά τα βήματα των εισηγητών της: Vittorio Alfieri και Ugo Foscolo.

Διαβάστε εδώ όλο το έργο του: ΕΛΠΙΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ, ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΤΙΤΛΟΥ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ, Η ΛΥΡΑ, ΛΥΡΙΚΑ

Το 1814 μεταφράζει στα ιταλικά από τη σικελική διάλεκτο ποιήματα του Giovanni Meli, ποιητή που συνδέει το όνομά του με την παράδοση της ιταλικής αρκαδικής ποίησης. Ωστόσο την ίδια χρονιά, με τη συγγραφή της «Ode agli Ionii» [Ωδή στους Ιονίους], ο Κάλβος πραγματοποιεί, σε ιταλική ακόμα γλώσσα, τη στροφή που εγγράφει οριστικά πλέον την ποίησή του στον ορίζοντα της διπλής προοπτικής της πατριδολατρίας και της υπηρεσίας του αγώνα. Το ποίημα, που ο Κάλβος απευθύνει στους συμπατριώτες, εμπνέεται από τη διάψευση των προσδοκιών των Επτανήσιων για ανεξαρτησία και ο Κάλβος δείχνει να ανταποκρίνεται πλέον ενεργά στο νέο καθήκον που επιβάλλει η εποχή στους λόγιους: της δημόσιας παρέμβασης και της κοινωνικής αφύπνισης.

Η γλώσσα και ο Στίχος του:

Την χυδαία νεοελληνική, Γλώσσα αγοραία, θα την πάρει για βάση, έτσι γινόταν στο κύκλο του Ugo Foscolo, εκεί όπου διαμορφώθηκε ο ποιητής των Ωδών, εκεί όπου έχτισε την λογοτεχνική του πείρα. Κι όπως γινόταν στον ίδιο κύκλο αυτή τη γλώσσα θα την πλουτίσει, θα την διαστίξει με λέξεις και τρόπους αρχαιότατους: παίρνει λέξεις από τους Αρχαίους, ακόμη και από τα γλωσσάρια ανακατώνει τύπους της αρχαίας μέσα στους τύπους της κοινής. Ο αρχαϊσμός του βέβαια, νιώθουμε πως είναι επιδερμικός: ασυναίρετα, περιφράσεις, λησμονημένα ονόματα για χώρες γνωστές, δίνουν στο λόγο του μία επιφανειακή αρχαιοπρέπεια, από τον Όμηρο φαίνεται πως δανείζετε εκφραστικούς τρόπους καθώς είναι πολύ χαρακτηριστική, η τοποθέτηση του άναρθρου επιθέτου μετά το ουσιαστικό. Από τους αρχαίους, όμως, ακόμη πιο ουσιαστικά – άμεσα από τον Όμηρο και τον Πίνδαρο, η έμμεσα από ιταλικά πρότυπα – θα πάρει τις υψηλές εικόνες, ανάλογες με τη μεγάλη στιγμή την οποία πάει να υμνήσει.

Την ίδια επεξεργασία θα κάνει και στον στίχο. Βάση κι εδώ το Λαϊκό: ο δεκαπεντασύλλαβος – μα κι αυτός πρέπει να εξαρχαϊστεί. Ο Κάλβος τον στάζει στα δύο του ημιστίχια, τα δουλεύει αυτόνομα, καταργεί την ρίμα, και κάνει έτσι έναν στίχο αρχαιότροπο πού θυμίζει και ιταλικά κλασικιστικά μετρικά συμπλέγματα, αλλά που συχνά φανερώνει την νεοελληνική του προέλευση. Δεν είναι σπάνιοι οι συνεχόμενοι στίχοι του, πού βαλμένοι ο ένας δίπλα στον άλλο απαρτίζουν κανονικούς δεκαπεντασύλλαβους.

Άγρια μεγάλα τρέχουσι τα βουνά της θαλάσσης

ή

Φαίνεται εις τον ορίζοντα ωσάν χαράς ιδέα.

Το δράμα του Ποιητή:

Μία δεύτερη γοητεία στην ποίηση του προέρχεται από το εσωτερικό δράμα του ποιητή όπως εκδηλώνεται μέσα στο έργο του.

Με έναν εσωτερικό κόσμο απελπισμένο, ζώντας μέσα στην δυνατή ατμόσφαιρα του ρομαντισμού, δάκρυα, μελαγχολία, απελπισία ,ερείπια και συννεφιασμένη ουρανοί, πάει να υμνήσει τα ηρωικά έργα ενός λαού πού ξανανεβαίνει στο φως της ελευθερίας γεμάτο ζωή. Η σύγκρουση ανάμεσα στην θλιβερή διάθεση και στην κλασικιστική μορφή δίνει ένα δραματικό τόνο σε όλο το έργο του.

Οι ιδέες:

Σε όλο το έργο του ποιητή, μέσα στους στίχους του, παίρνουν σάρκα και οστά οι ιδέες του. Αυτές που τρέφουν τον αναγεννημένο ελληνισμό. Υπερηφάνεια εθνική, φιλελευθερισμός, ηθική απασχόληση, ανακαινιστική διάθεση. Στο επίπεδο τούτο η σύνθεση είναι ολοκληρωμένη, μα στο επίπεδο της τέχνης δεν πραγματοποιήθηκε σύνθεση: έχουμε συναρμολόγηση των στοιχείων της παράδοσης χωρίς ενοποίηση.

Ο ποιητής ένιωσε την σημασία των στοιχείων αυτών, ένιωσε τη σημασία της σύνθεσης αλλά δεν μπόρεσε να την αρτιώσει. Έτσι αυτός όλος ο κόσμος, αυτός όλος ο πλούτος που δεν έφτασε να γίνει οργανισμός, δεν μπόρεσε να γίνει γόνιμος. Ο ίδιος ο ποιητής σταμάτησε μπροστά στο αδιέξοδο που προκαλούσε η διάσπαση του κόσμου του. Οι επόμενες γενιές που στάθηκαν συχνά με θαυμασμό μπροστά στις Ωδές του, αρνήθηκαν να πάρουν κι αυτές ένα δρόμο καταδικασμένο. Έτσι το έργο του Κάλβου έμεινε χωρίς κληρονομιά. Χρειάστηκε να περάσουν χρόνια να γίνει το ίδιο αυτό έργο στοιχείο της παράδοσης για να μπορέσει κάπως να αξιοποιηθεί, όταν ακέρια η παράδοση μίλησε ξανά μέσα στην ψυχή των Ελλήνων μετά την κάθαρση που εξασφάλισε ο δημοτικισμός: στην αρχή των καινούργιων πεπρωμένων του Κάλβου και της σημερινής δόξας του, μας την υπέδειξε ο Παλαμάς στην κοινή εκτίμηση των λογίων με μία διάλεξη του το 1889.

Προς το τέλος…

Το 1852 φεύγει για την Αγγλία, παντρεύεται εκεί την Charlotte Augusta Waddams και εργάζεται ως καθηγητής στο ιδιωτικό παρθεναγωγείο της γυναίκας του. Τα μόνα κείμενα που γνωρίζουμε ότι υπογράφει αυτή την εποχή είναι δύο ακόμη θρησκευτικές μεταφράσεις.

Αυτή η συνθήκη αυτοεξορίας στερεί από τον Κάλβο τον θάνατο στην πατρίδα, που ευχήθηκε να έχει σε μια από τις πρώτες του Ωδές.

Γλυκεία ελπίς, εάν χάσω σε,
και τι μοι μέλει ο βίος;
διά σε πνέω, και χαίρομαι,
και εάν μη ίδω•

προ της Ελλάδος του ιερού,
χορώ συμπεπλεγμένας,
Ελευθερίαν και Μούσας,
θάνατον θέλω.

Στις 3 Νοεμβρίου 1869 πεθαίνει και ενταφιάζεται στην μικρή πόλη Louth της Αγγλίας. Την επιχείρηση της μεταθανάτιας «επιστροφής» του στην Ελλάδα αναλαμβάνει ο Γ. Σεφέρης και η ελληνική πολιτεία, που φροντίζουν το 1960 για την μετακομιδή των οστών του Κάλβου και της γυναίκας του στη Ζάκυνθο.

ΠΗΓΕΣ:
Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα: Αγγέλα Γιώτη, 2013
Κ.Θ. Δημαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. ΓΝΩΣΗ, 2000

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ:

1818

Le Danaidi, tragedia di Andrea Calbo. Λονδίνο: Boyle & Callaghan.

1819

Ελπίς Πατρίδος. Ωδή εν τη τω νυν Ελλήνων διάλεκτω. Λονδίνο: Samuel Bagster. Ανατύπωση στην έκδοση

Ζαφειρίου, Λ. 2006. Ο Βίος και το έργο του Ανδρέα Κάλβου. Αθήνα: Μεταίχμιο.

1820

Italian Lessons in four parts. Λονδίνο: Alexander Black. [Μαθήματα Ιταλικών από τον Ανδρέα Κάλβο: Part I. The synopsis of the italian grammar, with exercises upon each rule. Part II. Translation of the first book of Robertson’s History of the reign of the Emperor Charles V. Part III. Saul,A tragedy by Vittorio Alfieri. Le Danaidi, tragedia di Andrea Calbo. Part IV. Extracts from Tasso, Ariosto, Petrarca and Dante. By Andrea Calbo].

Βιβλίον των δημοσίων προσευχών και της υπηρεσίας των μυστηρίων και άλλων εκκλησιαστικών θεσμών και τελετών, κατά το έθος της Ηνωμένης Εκκλησίας Αγγλίας και Ιβερνίας, ω προσετέθη το Ψαλτήριον του Δαυίδ και αι μετά τας Συναπτάς Επιστολαί και Ευαγγέλια. Μεταφρασθέν εκ της Αγγλικής εις την κοινήν της Ελλάδος διάλεκτον υπό Α.Κάλβου Ιωαννίδου. Λονδίνο: Samuel Bagster, 1820.

1824

Η Λύρα. Ωδαί Ανδρέα Κάλβου Ιωαννίδου του Ζακυνθίου. Γενεύη: Guil. Fick. Ψηφιοποιημένο αντίτυπο Βοδλειανής Βιβλιοθήκης (Οξφόρδη).

La Lyre patriotique de la Grèce, odes traduites du Grec moderne de Kalvos de Zante, μτφρ. στα γαλλικά Stanislas Julien. Παρίσι: librairie de Peytieux, galerie Delorme. Διαθέσιμο αντίτυπο στην Ψηφιοθήκη του Α.Π.Θ.

1826

Κάλβου και Χριστόπουλου, Λυρικά. Παρίσι: Jules Renouard. [Δίγλωσση έκδοση: ελληνικά και γαλλική μετάφραση από τον Pauthier de Censay.]

1864

Ωδαί Κάλβου του Ζακυνθίου (ανατυπωθείσαι κατά την παρισιανήν έκδοσιν του 1826). Αθήνα: τύποις Ζ. Γρυπάρη και Α. Καναριώτου. [Περιέχονται οι ωδές ΧΙ-ΧΧ και εννέα στροφές από την IV. Διαθέσιμο αντίτυπο στην Ψηφιοθήκη του Α.Π.Θ.]