Παράλληλα με τους πολιτισμούς που αναπτύχθηκαν γύρω από τη λεκάνη της Μεσογείου – από τους αρχαίους χρόνους μέχρι το 14ο μ.Χ. αιώνα- αλλά και στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο, υπάρχει μια σημαντική πολιτισμική άνθηση στις περιοχές της Ασίας, της Αφρικής και της Κεντρικής Αμερικής.
Οι Κινέζοι και οι Ινδοί, από τους αρχαιότερους λαούς αυτών των περιοχών, ανέπτυξαν το δικό τους φιλοσοφικό στοχασμό την ίδια περίπου περίοδο με την ανάπτυξη του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού. Η τέχνη των εξωευρωπαϊκών πολιτισμών και η δυτική τέχνη αλληλοεπηρεάστηκαν σε κάποια φάση της ιστορίας τους.
Το ταξίδι μας ξεκινά από την Κίνα…
Οι Κινέζοι είναι ένας πανάρχαιος λαός. Οι πρώτες πόλεις που αναπτύχθηκαν στην Κίνα είναι οι πρωτεύουσες της δυναστείας των Σανγκ (1766-1122 π.Χ.). Τα κυριότερα θρησκευτικά δόγματα είναι ο Ταοϊσμός, ο Βουδισμός και ο Κομφουκιανισμός. Ο Ταοϊσμός έδωσε τα βασικά στοιχεία του κινεζικού πολιτισμού, όπως είναι η υποταγή, η ιεραρχία, ο αμοιβαίος σεβασμός, και επέβαλε τη διάδοση της λόγιας παιδείας σε ένα ευρύ φάσμα ανώτερων κοινωνικά στρωμάτων. Το 500 π.Χ. περίπου ο Κομφουκιανισμός συνδέθηκε με την προσωπική έκφραση στην καλλιτεχνική δημιουργία, ενώ ο Βουδισμός έθεσε ως αξία της ζωής και της τέχνης το βαθύ διαλογισμό. Το 221 π.Χ. ο Τσενγκ ανακηρύχθηκε “πρώτος αυτοκράτορας”. Υπήρξε διώκτης του Κομφουκιανισμού, δημιουργός του Σινικού Τείχους (1.200 χλμ. περίπου), γνωστός και από τον περίφημο “πήλινο στρατό” που θα τον συνόδευε στη μεταθανάτια ζωή του.
Ακολούθησαν διάφορες αυτοκρατορικές δυναστείες. Το Πεκίνο, ως αυτοκρατορική πρωτεύουσα, χτίστηκε από το Μογγόλο κατακτητή της Κίνας Κουμπλάι Χαν (1280-1368 μ.Χ.), επεκτάθηκε κατά τη διάρκεια της δυναστείας των Μινγκ (1368-1644 μ.Χ.) και πήρε την τελική μορφή του κατά την τελευταία δυναστεία των Τσινγκ (1644-1912 μ.Χ.).
Κάτω από την επιρροή του Βουδισμού ο καλλιτέχνης εξισώνεται με τον εμπνευσμένο ποιητή. Οι εικόνες ζωγραφίζονται επάνω σε μετάξι και τυλίγονται σε κυλίνδρους, που οι παρατηρητές τους ξετυλίγουν σε στιγμές ηρεμίας, για να τις απολαύσουν και να στοχαστούν.
Οι Κινέζοι καλλιτέχνες δεν προσπάθησαν να αντιγράψουν τη φύση, αλλά τη μελέτησαν μέσα από έργα μεγάλων δασκάλων. Κοντά στη φύση πήγαιναν όταν πια είχαν γίνει άριστοι τεχνίτες. Ο στοχασμός ήταν η βασική αρχή της κινεζικής τέχνης.
Όσον αφορά την αρχιτεκτονική, στην Κίνα υπάρχει πληθώρα ναών και μοναστηριών. Τα γνωρίσματά τους είναι η απλή παραλληλόγραμμη κάτοψη, οι διάτρητοι τοίχοι που κλείνουν με ξύλινα παραπέτα, οι κίονες, η έντονη διακόσμησή τους, αλλά και η οργάνωσή τους στο χώρο, ο οποίος χαρακτηρίζεται από μια σειρά αυλών και κήπων που επικοινωνούσαν μεταξύ τους με τη βοήθεια στοών.
Ο ινδικός πολιτισμός είναι πανάρχαιος, αναπτύχθηκε στην κοιλάδα του Ινδού ποταμού και άκμασε γύρω στο 2000 π.Χ. Από το τέλος της 2ης π.Χ. χιλιετίας εμφανίστηκε ένας νέος πολιτισμός, ο βεδικός. Η βεδική θρησκεία εξελίχθηκε στο Βραχμανισμό και στις πολυάριθμες θρησκευτικές δοξασίες που συνθέτουν τον Ινδουισμό. Τον 5ο π.Χ. αιώνα εμφανίστηκε και ο Βουδισμός. Η καθαυτό ιστορία της Ινδίας εγκαινιάστηκε με την ίδρυση της δυναστείας των Μαουρία. Με τις πολιτισμικές προσμείξεις και την ύπαρξη διαφορετικών θρησκειών ο ινδικός πολιτισμός απέκτησε τη δική του φυσιογνωμία. Η ινδική τέχνη υπάρχει ως φαινόμενο αδιαχώριστο από τη ζωή και ο ρόλος της είναι να συνδέσει την παράδοση με τους κανόνες που ρυθμίζουν τη ζωή. Η κοινωνική συγκρότηση της Ινδίας στηρίχτηκε σε ένα αυστηρά θρησκευτικό σύστημα, το οποίο περιλαμβάνει ένα ολόκληρο σύστημα χειρονομιών (μούντρα), που μεταφέρει το θρησκευτικό τελετουργικό τόσο στο θέατρο όσο και τις πλαστικές τέχνες. Οι χειρονομίες αυτές στη ζωγραφική ήταν ταξινομημένες λεπτομερέστατα, και ο καλλιτέχνης, προκειμένου να δημιουργήσει ένα έργο, έπρεπε να υπακούει σε έναν αυστηρό κώδικα.
Ο ναός, κατά τη βουδιστική αλλά και την ινδουιστική περίοδο, αντιμετωπίζεται ως μικρογραφία του σύμπαντος, με το ιερό στο κέντρο του (έδρα της θεότητας), στο οποίο συναντιούνται ο ουράνιος κόσμος με το γήινο ή με αυτόν που βρίσκεται κάτω από τη γη. Οι στέρνες που υπάρχουν γύρω από το ναό συμβολίζουν τον ωκεανό ο οποίος περιβάλλει τον κόσμο. Σε τέσσερα κεντρικά σημεία υπάρχουν πύλες οι οποίες συμβολίζουν τα άνοιγμα τα του ουράνιου θόλου και την επικοινωνία του θεού με τον άνθρωπο. Οι ινδικοί ναοί συχνά λαξεύονται σε βράχο.
Η γλυπτική κατέχει πολύ σημαντική θέση στην ινδική τέχνη. Αναπαριστά την καθημερινή και τη θρησκευτική ζωή, μύθους και έπη. Η ζωγραφική δε φτιάχνει εικόνες που είναι μόνο αντικείμενα λατρείας, αλλά είναι και αφορμή για στοχασμό. Τα έργα φιλοτεχνούνται σε παπύρους, σε πίνακες ή στους τοίχους και έχουν διδακτικό ρόλο. Η χρήση του ξύλου την περίοδο του Βεδισμού δε μας επιτρέπει να μελετήσουμε τα πρώτα δείγματα της ινδικής τέχνης, αλλά από ορισμένα κείμενα που διασώθηκαν γνωρίζουμε ότι οι ναοί και τα ανάκτορα, ήδη από τη 2η χιλιετία π.Χ., είχαν πλούσια διακόσμηση. Από τον 3ο αιώνα π.Χ. διασώζονται μονολιθικοί κίονες που έχουν επάνω τους χαραγμένα τα βουδιστικά διατάγματα.
Το 538 μ.Χ. είναι η χρονολογία σταθμός της ιαπωνικής ιστορίας. Είναι η χρονιά που κάποιος Κορεάτης ηγεμόνας χάρισε στον αυτοκράτορα της Ιαπωνίας ένα αγαλματάκι το οποίο συνόδευε μια επιστολή που αναφερόταν στο “Νόμο του Βούδα”. Μαζί με το Βουδισμό η Ιαπωνία υιοθέτησε όλο σχεδόν τον κινεζικό πολιτισμό. Μετά από λίγα χρόνια άρχιζε στην Ιαπωνία η ανέγερση του βουδιστικού μοναστηριού “Χοκόσι”, το οποίο καταστράφηκε, ενώ επάνω στα ερείπιά του χτίστηκε το πολύ μεγαλύτερό του “Χοριούτζι”, το οποίο διατηρείται μέχρι σήμερα.
Στη βουδιστική αρχιτεκτονική οι ναοί έχουν περίτεχνη διακόσμηση, οι κίονες στηρίζονται σε πέτρινες βάσεις (στυλοβάτες), ενώ οι στέγες καμπυλώνουν και έχουν προεξοχές που κατασκευάζονται από κεραμίδια.
Μέχρι τον 9ο αιώνα η γιαπωνέζικη αρχιτεκτονική χαρακτηρίζεται από λιτότητα και μια μεγαλοπρέπεια που δεν είναι πομπώδης, αλλά δημιουργεί ατμόσφαιρα ηρεμίας. Τον 9ο αιώνα δύο μοναχοί φέρνουν από την Κίνα ορισμένα δόγματα τα οποία είναι μια ιδιάζουσα μορφή Βουδισμού και θα δημιουργήσουν μια νέα τέχνοτροπία. Το πρώτο χαρακτηριστικό αυτής της τεχνοτροπίας είναι ότι τα μοναστήρια χτίζονται πια επάνω στο βουνό, ενώ πριν ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της πόλης. Έτσι, εγκαταλείπεται ο γεωμετρικός σχεδιασμός (που απαιτούσε επίπεδο έδαφος) και τα κτίρια διαμορφώνονται ανάλογα με τη μορφολογία του εδάφους, με αποτέλεσμα να εκλείπει η συμμετρία. Επίσης, τα κεραμίδια αντικαθίστανται με σανίδες, ενώ τα πέτρινα δάπεδα γίνονται ξύλινα. Η άνθηση του πολιτισμού της Αυλής επεκτείνεται και στη διακόσμηση των μοναστηριών, τα οποία τώρα αποκτούν μια πολυτέλεια, σε αντίθεση με την προηγούμενη λιτότητα που τα χαρακτήριζε.
Όσον αφορά τη ζωγραφική, πολλά έργα έχουν χαθεί, γιατί είχαν ζωγραφιστεί επάνω σε μετάξι. Οι περισσότερες ζωγραφιές είναι αφηγηματικές και ιστορούν παλαιότερες ζωές του Βούδα.
Τον 9ο αιώνα διαμορφώνεται μια καθαρά κοσμική ζωγραφική. Οι ζωγράφοι δανείζονται τα θέματά τους από τη λογοτεχνία και τα φιλοτεχνούν επάνω σε κυλίνδρους. Τα πρόσωπα σ’ αυτές τις εικόνες είναι τελείως σχηματοποιημένα, ενώ τα χρώματα είναι τέτοια, που δημιουργούν ατμόσφαιρα (όπως, για παράδειγμα, μερικά κλαδιά που φαίνεται να τα έχει σκορπίσει ο άνεμος υποβάλλουν το συναίσθημα της μελαγχολίας). Ο κύλινδρος ξετυλίγεται σιγά σιγά, ανάλογα με τον τρόπο που τον προσεγγίζει ο θεατής. Έτσι, στην επιφάνεια του έργου, μαζί με την απόδοση του χώρου εισάγεται και η έννοια του χρόνου. Ο ζωγραφισμένος κύλινδρος είναι, με μια έννοια, ένα είδος κινηματογραφικής ζωγραφικής.
Η χαρακτική γνωρίζει μεγάλη άνθηση στην ιαπωνική τέχνη. Τα χαρακτικά αποκαλούνται “απεικονίσεις του ρευστού κόσμου” και παρουσιάζουν εικόνες της καθημερινής ζωής. Η ιαπωνική ξυλογραφία και η ζωγραφική επάνω σε μετάξι επηρέασαν καθοριστικά την ευρωπαϊκή τέχνη του 19ου αιώνα.